Filosofía
Brais Arribas, filósofo: “Non se trata de empoderar senón de disolver o poder”

Brais González Arribas é doutor en Filosofía (UNED) e profesor da área de Filosofía da Universidade de Vigo, onde codirixe o Grupo de Investigación “Ontoloxías da diferenza. Fundamentos teóricos e repercusións prácticas”. Nos últimos anos ten publicado varios libros como Sobre a eutanásia (Através editora, 2018), Vir a menos. Crítica da razón nihilista (Axóuxere, 2019) ou Transhumanismo: tecnociencias e antropotecnias (Euseino?, 2021), a cal tivo recentemente a súa terceira edición. Entrevistámolo con motivo da súa participación na XLI Semana Galega da Filosofía cun relatorio titulado “Do entoar: unha ontoecoloxía relacional e nihilista”.

Durante a conversa, Brais Arribas reflexiona sobre a saúde da filosofía galega, o poshumanismo, as novas masculinidades ou a experiencia da pandemia. Na súa fala precísase un pensamento áxil que recorre algunhas das correntes filosóficas de actualidade: desde a ontoloxía orientada aos obxectos até a Universidade da Singularidade, pasando por aceleracionistas como Nick Srnicek ou por sospeitosas habituais que o acompañan desde fai tempo como Donna Haraway ou Rosi Braidotti. Resulta rechamante a súa defensa do nihilismo, ao cal non considera como o espírito da nosa época senón como o intento de desmontar as nosas ideas máis arrogantes, as propias dunha época do fundamento, do Arkhé, na que vivimos sometidos ao “primado da procura de plusvalía a toda costa”.

Arribas defende unha ética do entoar na que late unha apertura aos outros; unha puxanza, en tempos de solipsismo neoliberal, por afectar e ser afectado, por “deixar que o outro nos transforme e á vez recoñecer que nós tamén atúamos e incidimos sobre os demais”. Despois da afectación mutua un entende mellor a súa aposta por vir a menos: “Recoñecer a voz allea e gañar a propia. Admitir que o outro pode ter razón. Facer posible a liberación dos fluxos de desexo, recuperando o noso corpo; tan próximo. Disolver a identidade definida, pechada, segura de si, repregada sobre de si. Baleirala da presión do positivo, enchela cun pouco de nada. Deixar que se conmova, que se altere, que se modifique. Coidar e non destruír. Producir menos e consumir menos e contaminar menos. Habitar e convivir, e non pugnar e concorrer. Vir a menos. Deixar que o ser sexa”.

Cal é a saúde da filosofía?
As humanidades e a filosofía non son as disciplinas do momento (risas). Sempre hai que estar pelexando por manter un espazo. Na Universidade estamos con medo perante os posibles cambios no Plan de Estudos. Na Aula de filosofía da Universidade de Vigo estamos Abraham Rubín e máis eu, dúas persoas. Damos clase nas facultades de Educación. Nos proxectos ideados polos comités de expertos pedagóxicos se nos exclúe. Temos medo de que incluso nos poidamos quedar sen docencia. Ao contrario de Santiago, onde teñen o grao en Filosofía e unha relativa estabilidade, aquí estase a producir o que parecía imposible: unha degradación e minoración aínda maior do papel da filosofía no contexto académico. As veces se nos acusa de estar á defensiva pero é que non nos queda outra.

Aos filósofos sempre se lles pregunta pola utilidade da filosofía.
Sempre temos que xustificar a nosa importancia. É a pregunta pola que sempre temos que comezar as nosas charlas. É bastante cansado.

Que proxectos mantedes?
Formabamos parte dun colectivo que se chamaba Proxecto Derriba que tiña como razón de ser a produción dunha filosofía galega atenta ás últimas correntes de pensamento contemporáneo. Desenvolvíamos unha ampla labor divulgativa: tivemos unha revista semestral en marcha chamada Derritaxes, facíamos seminarios, cursos de formación… Na maioría de ofertas formativas vixentes chegamos, con sorte, a Arendt ou Foucault. Nos queríamos traer a Galiza todas as correntes filosóficas que non aparecían nestes itinerarios. A filosofía non pode obviar todas as correntes actuais, as cales están a debater sobre temas como o poshumanismo ou traen a colación os traballos de bell hooks. Estamos acostumados ao clásico, a programas de doutoramento dirixidos por especialistas que chegan até Husserl, quen é moi interesante, pero queda moi lonxe dos temas que nos interesan na actualidade. Delmiro Rocha é especialista en Derrida, Rubín en Deleuze e no postestructuralismo, Francisco Conde fixo un gran esforzo teórico por achegar a diversos autores alemáns contemporáneos e eu orienteime á filosofía italiana. Toni Negri nos atravesaba a todos.

Este coñecemento das novas correntes está desigualmente distribuído por todo o Estado.
Nos centros irradiadores culturais (Madrid, Barcelona) si que hai ese esforzo por facer ver que o que se fai e discute en filosofía non é algo obsoleto nin atrasado nin que moito menos está repetido o que xa se dixo na tradición. Ao contrario, están discutindo sobre os problemas que más nos sacoden e importan hoxe. Aos meus alumnos póñolles o exemplo da influencia que ten exercido o feminismo: desde moitos eidos das Ciencias Sociais, por exemplo na socioloxía, téñense atribuído moitas propostas orixinadas no traballo de filósofas que desenvolveron esta proposta. Pasa o mesmo co pensamento poscolonial ou o ecoloxista: teñen o seu alicerce no traballo de filósofos e filósofas. É a mostra de que non estamos nas nubes tratando cuestión propias da Academia e especialistas ou de que manexamos categorías con moitas sílabas. O que nos importa é o que estamos experimentando hoxe. Actualmente se está facendo un gran esforzo reflexivo no eido da filosofía da mente, para pensar o impacto da intelixencia artificial e as novas tecnoloxías. Isto é plenamente contemporáneo.

Como está a situación en Galiza?
Hai traballo por parte das editoriais, pero moitas veces é un esforzo individual e persoal dalguén que desde a periferia, con poucos recursos e cunha gran vontade de esforzo e traballo (nin recompensado ni recoñecido en moitos casos) sacan adiante proxectos como os que estamos propoñendo. Eu teño publicado con Axóuxere, Euseino?… Son editoriais pequenas: en Axóuxere publicouse O governo neoliberal da vida, de Borxa Colmenero. En Euseino? veño de publicar Transhumanismo. Tecnociencias e antropotecnias. Algo hai, pero sempre minoritario, a contracorrente e nas marxes. Agora ben, agroman algunhas iniciativas de pensamento que pagan a pena escoitar no marco da cultura galega.

En que traballas agora mesmo?
Estou traballando dentro da esfera posthumanista. É a que sostén o meu relatorio na XLI Semana Galega da Filosofía e presta especial atención a autoras como Karen Barad, Donna Haraway, Timothy Morton, Rosi Braidotti, Bruno Latour (que é un pouco o pai que aglutina todo isto). Son autores vivos cunha obra en elaboración e constante redefinición.

Como lle explicarías o poshumanismo a alguén que considera que a filosofía lle é algo alleo?
O poshumanismo é moi interesante porque fai unha impugnación ao modelo de ser humano hexemónico. O tema das novas masculinidades, tan candente, emerxe desde unha posición poshumanista: discute a idea estándar e hexemónica coa que nos representamos ao ser humano. Moitas veces propoño aos meus alumnos que imaxinemos a un ser humano: con variacións e diverxencias, a maioría imaxina a un home branco, heterosexual, burgués, ben situado, cunha familia, monógamo, cun par de fillos, etc.… O humanismo inoculou en nós unha imaxe moi estereotipada do que é o ser humano ideal. Colocou no centro da existencia ao ser humano en relación ao resto das entidades. Colocouno na cúspide como se só aos humanos nos puidesen interesar as cousas propiamente humanas mentres que o resto das entidades son cousas, obxectos, recursos e medios para satisfacer as nosas necesidades.

O poshumanismo di que esta é unha imaxe moi reducida, totalmente  nesgada. Outras tradicións culturais pensan a realidade doutra maneira distinta, onde o ser humano ocupa unha posición moito máis horizontal, máis vinculada ao outro e ligada ao entorno no que se move. A propia lingua o reflicte. Heidegger dicía que da metafísica non se pode saír tan fácil porque tamén é a que nos dota dunha linguaxe coa que pensamos. Todos estes autores e autoras -algo rechamante: a maioría son mulleres- cuestionan os esquemas repetidos e estereotipados que recibimos acriticamente, que forman parte da nosa educación categorial e que resultan ser as palabras coas que pensamos as cousas. O poshumanismo non é só unha crítica ao humanismo senón unha invitación a considerar a nosa relación con outras entidades en termos distintos. Isto abre a posibilidade dunha filosofía práctica moi interesante: de aí ese salto entre ontoloxía e filosofía ecoloxista que me parece tan necesario facer. Só coa crítica ao antropocentrismo se desprenden un montón de efectos o bastante potentes como para intentar mudar as formas que temos os seres humanos (a civilización occidental) de desenvolver o noso estilo de vida. O poshumanismo sacude as ideas preestablecidas a partir das que pensamos.

O poshumanismo mantén algunha noción de esencia?
Non. Na interacción co público alguén me preguntou polo ontoloxía orientada aos obxectos, unha corrente contemporánea que está a ter bastante predicamento no contexto actual que fala de que si, que hai algo en cada entidade que permite distinguila, que fai que sexa recoñecible. Se non houbese algo que fose identificador da súa esencia non se poderían distinguir as cousas.

Graham Harman, o fundador desta ontoloxía, si que fala da esencia. Se ben di que a esencia nunca se aparece e polo tanto nunca podemos coñecela nin dar conta da mesma. Mantense nese xogo noúmeno-fenómeno de Kant. Dentro desta corrente paréceme moito máis interesante Timothy Morton. Morton asume que se hai algo que define a esencia das entidades é que son abertas, dinámicas, en mutación continúa, en procesos de transformación irrenunciables porque sempre estamos ligados a outras cousas; e ese manternos ligados fai que, na medida en que as entidades son axenciais, estas exerzan efectos decisivos para definir as nosas características, para situarnos no contexto que estamos ou para reprimir posibilidades virtuais que poderiamos desenvolver.

Sempre estamos condicionados polo outro pero tamén atravesados polas súas accións. Entón, as relacións son constitutivas, teñen un valor ontolóxico: nos conforman, nos definen. En termos antropolóxicos gústame empregar o recurso da substitución da primeira persoa do singular pola primeira persoa do plural. No canto de dicir eu sería moito máis adecuado dicir nos-outros. Nós, en realidade somos os outros. Podemos velo tanto no nivel da nosa identidade e subxectividade, como a nivel biolóxico cando analizamos o conxunto de entidades microbianas que nos conforman ou cando somos conscientes de como as tecnoloxías nos afectan para definir a nosa capacidade de actuar ou as condicións de existencia nas que vivimos. Estamos literalmente atravesados pola socialización, polas entidades biolóxicas que son parte nosa e a tecnoloxía que nos permite/condiciona e exerce un poder estético (define un espazo de percepción da realidade). Isto ten un impacto ao que non podemos non aludir.

O intento de capturar a cousa e formulala como algo perfectamente definible é necesariamente un fracaso. Sempre se chega tarde.
Iso é o que a min me parece que lle da sentido ao termo nihilismo neste contexto. O nihilismo faría referencia á falta de completude, a ausencia de totalidade, á crítica á individualidade (no sentido de non-división). En cambio eu entendo ás entidades como divididas, fracturadas, compostas, híbridas…

Conflitivas, con fisuras…
Claro, por suposto! Desde o punto de vista ontolóxico hai multitude de relacións conflitivas. Abertas moitas veces ao dano. As relacións non teñen porque ser positivas ou creativas. Non sempre permiten o reforzo das entidades. Moitas veces son perigosas e destrutivas. Agora ben, dende o punto de vista ético o que interesaría sería promover aquel tipo de relacións que potencien en non destrúan, que coidan e non agreden, que defenden e non destrúen.

Na túa achega non hai unha sorte de renuncia ao poder político? Non é máis ben unha revitalización do plano ético-moral?
Si, eu téñome esforzado máis nas consecuencias éticas que se desprenden desta concepción da realidade. Se ben penso que ética e política son disciplinas que están completamente ligadas. Principios como o coidado, a non violencia excedente ou a responsabilidade teñen un correlato político. Penso que o decrecentismo como proposta filosófica, política e económica xa establece unha serie de accións concretas que nos permitirían facer un xiro civilizatorio posible, nin moito menos abstracto ou irreal, senón perfectamente factible. Outra cousa é a vontade: non hai vontade nin social nin política de levalo a cabo porque todos estamos colonizados polo desexo capitalista, entón pois non hai posibilidade de plasmalo en políticas reais.

Volvamos ao nihilismo. Trátase dun fenómeno propio da nosa época ou houbo nihilismo noutros momentos da historia?
Non creo que hoxe vivamos nunha época nihilista. Penso que este pode darse en calquera época. Isto require algún matiz. Se entendemos a típica e perfectamente lexítima idea do nihilismo como desvalorización das grandes ideas, como relativismos, como que se impón o máis forte, como apatía existencial... entón hoxe se dan, é un pathos que conforma a nosa época pero que tamén conformou outras. Pero eu entendo o nihilismo desde unha perspectiva máis filosófica: como algo que asume a finitude das entidades, a súa incompletude, a súa fractura...esta pinga de nada a que aludía antes.

Non podemos entendernos como entidades completas, absolutas, totais e ideais. O significado que lle outorgo ao nihilismo é o do intento de desmontar as ideas máis arrogantes da civilización moderna: o progreso cara o mellor, a verdade do coñecemento, o feito de apresar a esencia das cousas porque podemos coñecelas tal cal son, o feito de considerar que as cousas son obxectos que podemos utilizar para satisfacer as nosas sociedades... E sobre todo a lóxica que funciona como un dogma absoluto e irrenunciable que está instalada no núcleo do modo de produción dominante: a procura de plusvalía a toda costa.

Esta verdade absoluta, que é o espírito da nosa época, non é nihilista, é un dogma que non se discute: é unha estrutura estable que define a nosa maneira de ser e a nosa maneira de comportarnos. Non somos nihilistas, oxalá o foramos porque entón seríamos capaces de discutir este dogma e de poñer en tela de xuízo este fundamento. O contrario do nihilismo son os fundamentos, os primeiros principios incontrovertibles, os dogmas absolutos. É como unha liña estable que orienta a túa existencia cara unha forma de ser e vivir concreta. Todos vivimos sometidos ao primado da procura da plusvalía. Vivimos nunha época do fundamento, do arkhé. O nihilismo, pola contra, é un pensamento do An-arkhé.

Todos os reaccionarismos actuais (Netanyahu, Putin, Trump) son os fillos sans da modernidade?
Si. É unha forma contemporánea a través da cal atopou acubillo o mantemento do primado da lóxica do crecemento e a obtención da plusvalía. O capitalismo sempre busca novas fórmulas para actualizarse e manterse. Hoxe é a maneira contemporánea de manterse vivo: con formas aparentemente contestatarias, subversivas e contraculturais, pero non; a idea-forza que subxace é a mesma de sempre. Se botan abaixo a Trump será porque finalmente se amose que non é o xeito adecuado de manter esta lóxica do capital.

Os reaccionarios, no sentido que ti apuntas, non son nada nihilistas. Máis ben están marcados por unha actitude que consiste en dicir “isto é isto” e por un estilo melancólico.
O vínculo entre ontoloxía e ética son como os fíos que se vinculan a unha cadea: dependendo do xeito en que nos entendamos defenderemos unha actitude moral determinada ou outra. Unha posibilidade pode ser a de todas aquelas persoas dogmáticas, con crenzas e conviccións moi fortes, que están dispostas a morrer por unha idea, que teñen total seguridade ou que saben todo o que queren... Temos outro exemplo na idea de empoderamento, a cal me parece moi peligrosa, xa que non se trata de empoderar senón de disolver o poder. Eu defendo outra actitude: a do nihilismo como un pensamento posfundacionalista. Fálase de “fundamentos desfondados”. A finitude é un fundamento desfondado que te chama á limitación, á mesura, á non arrogancia, non soberbia, non imposición, non autoridade.

Aos postulados decrecentistas, por poñer en dúbida postulados fundamentais, cústanlles facerse atractivos. Cales son as propostas e os vectores claves do decrecentismo? Como pode aterrarse?
É moi difícil aterralo. Isto forma parte da socialización que recibimos e da idea de goce que somos incitados a asumir desde que somos crianzas. Somos educados, literalmente, na posesión e acumulación material de obxectos. Todos os nosos festexos, momentos de alegría e satisfacción que as crianzas teñen ao longo da súa vida están vinculados a recibir agasallos e posuír cousas dunha maneira repetitiva, continua e trivial. Non para satisfacer as necesidades senón polo mero feito de satisfacer unha especie de goce materialista imposible de colmar. Cando nos educamos nestas actitudes e valores.... Cando avaliamos as relacións que establecemos entre nós -polos agasallos que nos damos os uns aos outros- é moi difícil facer ver que algo tan abstracto e tan a medio e longo prazo como a sustentabilidade, o respecto e coidado ao resto de entidades (que está moi ben e que representa un paradigma moi realista para encarar os problemas que temos); a maioría da xente o ve como algo moi afastado no tempo e afastado dos seus intereses particulares e do goce que se lle asinou a ter. Facelo atractivo é moi complicado. Como lle dis a alguén que é atractiva a renuncia, a moderación, a sobriedade?

Nun contexto que xa é de renuncia por si...
Carlos Taibo explica isto cunha parábola que fala dunha persoa enriquecida que cando se xubila vai a pescar e entón pregúntalle a un nativo que porque xa que pesca non contrata a alguén máis e así se pode mercar unha barca maior e así pode gañar máis para mercar máis barcas e expandirse. O outro dille: Para que? Para acabar aquí contigo pasando o tempo pescando? Non fai falta todo este ciclo aloucado e completamente delirante para chegar ao que verdadeiramente me apetece facer. A cousa sería discutir que é o que nos da pracer e que é o que gozamos. Probablemente habería que valorar máis as relacións próximas, a conversa, as actividades gratuítas, o coidado, a afectividade e/ou a sexualidade non condicionada polas cousas.

Pero resulta complicado que as cousas non estean rexidas por lóxicas de acumulación e procura de rendemento: desde o amor (Tinder) até o paseo (Selftracking). O capitalismo abrangueu o desexo.
O capitalismo o absorbe todo, todo o copta. Meteuse no desexo. Isto descríbenno moi ben Deleuze e Guattari en Mil Mesetas, Capitalismo e Esquizofrenia onde falan da colonización do desexo por parte do capitalismo. Por iso nos resulta tan difícil desprendernos daquilo que supostamente nos gusta e nos ten que facer felices. Aquí ten que traballar a educación e medio e longo prazo: hai que propor outra maneira de educar e socializar, de establecer lazos. O decrecemento propón orientar a economía cara a satisfacción das necesidades no canto da obtención de plusvalía. É un principio moi básico pero con implicacións en tódalas esferas: extraer o preciso, producir e consumir o que se precisa, e ser moi consciente de que se precisa.

Pero aí hai que entrar na definición da necesidade.
Claro, pero habería que definilo en termos holísticos xerais, porque as necesidades dos occidentais non semellan ser as mesmas necesidades que as doutros grupos humanos moito máis empobrecidos. Entraría unha lóxica da distribución e da xustiza social que vai moito mais ala da que temos hoxe en día. A xustiza social non vai de tomar algo despois do traballo. Hai que incidir en máis esferas. Eu pregunto aos meus alumnos: canta roupa precisades? Poderíamos ter menos? Para satisfacer as miñas necesidades canto preciso? Hai que facer unha pedagoxía: unha transmisión das razóns e os motivos que están detrás deste xiro civilizatorio. Paréceme que se fará. Será por unha catástrofe medioambiental? Taibo fala do colapso ecolóxico. Non sei se temos que pegarnos unha hostia así de forte para reaccionar.

De momento os hipermillonarios xa están planeando a súa viaxe a Marte. Pensan a solución no exterior.
Iso é de ser un inconsciente e un estúpido. O ser humano non é un marciano. É un animal terrestre, terráqueo. Non é unha entidade que poida saír tan tranquilamente e recrear as condicións de vida da terra noutro lado. Paréceme absurdo. No transhumanismo, máis realistas, falan doutra especie distinta a do sapiens que entón eventualmente xa pode colonizar outros lugares. Pero aquí xa falamos doutro homo.

Hai transhumanismos reaccionarios?
Os transhumanistas máis coñecidos son ultraneoliberais. A Universidade da Singularidade, en Sillicon Valley, é un gran exemplo: trátase dun proxecto que procura a optimización das tecnoloxías e a aplicación dunha mellora da especie humana. Está sufragado por estes coñecidos millonarios e outros máis escondidos na trastenda.

Son o mesmo que os aceleracionistas?
Algúns dos acelaracionistas son transhumanistas e outros non. Está Nick Srnicek, que é un dos que hoxe se fai pasar por un dos líderes da esquerda radical. Di que hai que acelerar os procesos tecnolóxicos porque o capitalismo non os aproveita o suficiente. Chama a este desenvolvemento para evidenciar as contradicións do capitalismo e, eventualmente, poder superalo.

Ten vibes de marxista economicista: desenvolver as forzas produtivas para superar o capitalismo
Si, de feito reclama para si esa lectura marxiana. Segundo el Marx é un aceleracionista.

Que pensas das consecuencias da pandemia no referido as subxectividades, non estamos un tanto amnésicos co que aconteceu? Que significou a pandemia?
Escribín un artigo pensado nas leccións que podíamos extraer sobre os efectos da pandemia. Son razoables pero me temo que ningunha foi aplicada. Tras a pandemia era difícil oporse á defensa dos servizos públicos como case a única vía pra poder garantir unha situación de salubridade extensiva a totalidade da poboación, a alerta contra os perigos da masificación (de promover espectáculos ou eventos que aglutinen a gran cantidade de persoas)... Unha das causas da zooxenia foi que o ser humano fose colonizando paulatinamente terreos que até o momento eran salvaxes, o que conlevou o contacto con patóxenos aínda descoñecidos que poden saltar aos nosos corpos. Isto ten que ver co aumento das macrogranxas, a produción agrícola extensiva e con certas practicas vinculadas ao desenvolvemento descontrolado do capitalismo. Pensaba que nos dariamos conta destes efectos e que intentaríamos contrarrestalos, pero non.

Paul Preciado fala de que a pandemia foi unha vía a través da cal se impulsou a dixitalización total da existencia. Isto é algo que chegou para quedarse con mais ou menos forza. As grandes vencedoras da pandemia foron as grandes tecnolóxicas. Esta é a maior verdade que podemos extraer do que sucedeu.

Antes aludías ás novas masculinidades, o feminismo é para todo o mundo?
No Feminismo é para todo o mundo, bell hooks intenta defender o que verdadeiramente ten valor no feminismo, que é unha crítica ao sexismo e as estruturas sociais que o posibilitan. Non se trata de promover os dereitos das mulleres nin de reforzar unha idea da feminidade que contrarreste os excesos da masculinidade senón de crear as condicións sociais e de existencia que promoven a xustiza social. O feminismo probablemente sexa unha das correntes críticas máis potentes para darnos conta de como unha cantidade inxente de poboación foi maltratada pola súa adscrición inaceptable a unha serie de trazos biolóxicos-culturais que a subsumen respecto do home. Entón, por suposto que o feminismo é para todo o mundo, e tamén para os homes, que non podemos non ser feministas. As novas masculinidades van disto: como podemos artellalas en diversas prácticas específicas? O coidado, o reparto de tarefas, o respecto cara as mulleres e non cousificalas, non velas como meros medios para satisfacer o noso desexo sexual, non aproveitarse da maternidade para ampliar o tempo dedicado á crianza… Non só se trata de xerar estas condicións sociais  senón de facer ver que a masculinidade é tóxica tanto para as mulleres como para os homes. Moitas veces vémonos forzados a adoptar unha serie de roles e comportamentos cos que non nos recoñecemos pero como entendemos que nos dan prestixio ou reforzan a nosa estima en relación cos outros o adoptamos. Suponse que é o que esperan de nós. Non creo, nin moito menos, que os homes sexan biolóxicamente agresivos ou que teñan unha especial tendencia á autoridade… Obrigaronnos a comportarnos desa maneira -porque iso era o propio da masculinidade-, por oposición a todo o feminino e a todo o que non fose isto. As novas masculinidades son formas alternativas de pensarnos, comportarnos e sentir. Por iso teñen tanta potencia hoxe. Fannos reflexionar bastante sobre que actitudes, comportamentos e relaciones adoptamos. Fainos problematizar a nosa subxectividade. Desfacer o xénero é unha actitude nihilista.

Desfacer o xénero acércanos máis ao desexo?
A unha certa autonomía. Se falamos do desexo en termos de capacidade para ser consciente do que a un lle atrae ou querería. Iso da verdadeiramente liberdade. Iso te apropia. Temos que mudar esa noción de liberdade tan absurda que defende o liberalismo actual para falar en termos de reflexión, autocomprensión, autoanálise...que non ten porque ser solipsista: a autoanálise non a fago eu no meu cuarto introspectivamente pensando moi sisudamente no que me pase. Faise a través do diálogo, a conversa, do que os outros me din que son ou sobre como me comporto. Nese sentido hai un vínculo entre autonomía e apropiación do desexo.

Dise que hai unha crise da imaxinación do futuro: como o imaxinas ti?
Falamos de colapso, distopía e hecatombe pero só en termos de ciencia ficción, en termos dunha posibilidade que está moi ben para recrearnos ou atemorizarnos no sofá da nosa casa. Non creo que sexamos verdadeiramente conscientes ou que vivamos tendo en conta os perigos perante os que estamos expostos. Nese sentido non son optimista. A lóxica económica mantense coa mesma cadencia. Mesmas prácticas, mesma maneira de orientar as nosas vidas. Os datos que ofrecen científicos, climatólogos, biólogos parécenme válidos e dáme medo que só reaccionemos nunha situación de moito perigo e que afecte a unha gran cantidade de persoas.

Logo, si que creo que non temos capacidade de imaxinar. Bloqueouse a nosa capacidade para recrear posibilidades diferentes ao estilo de vida imposto. Isto o di Jameson: “É moito máis doado imaxinar o fin do mundo que imaxinar o fin do capitalismo”. Tampouco son optimista coas posibilidades das novas tecnoloxías para resolver o cambio climático.

Que lectura nos recomendas?
Recomendo moito Realismo capitalista de Mark Fisher. Toca multitude de temas e faino desde unha perspectiva autoanalítica moi recomendable.