Culturas
Cen anos de humor gráfico en Galicia

O neno Castelao, que emigrara cos seus país á Arxentina, ficou engaiolado cos debuxos de Cao, ante os que sentiu medrar a súa vocación de debuxante humorístico.

Xornalista e doutor en Comunicación. Autor dos libros O humor galego alén da retranca, Humor en cadriños I e Humor en cadriños II.
23 ene 2018 13:00

O moderno humor gráfico galego xurdiu con 30 anos de atraso, porque quen o tiña que fundar –Xosé María Cao (1862-1918)– emigrou á Arxentina con vinte e poucos anos, converténdose no pai da caricatura política dese país. Haberá que agardar a que Alfonso Daniel Rodríguez Castelao (1886-1950) desempeñe ese papel na segunda década do século XX. En Bos Aires, Cao mimetizouse en Don Quijote co madrileño Eduardo Sojo, director da revista, ata o punto de adoptar o seu mesmo pseudónimo, Demócrito, só que co ordinal II. Ambos os dous levaron adiante unha encarnizada loita satírica contra o presidente da República, o xeneral Julio Argentino Roca, El Zorro, polo que sufriron persecución e cárcere. Cao alcanzaría despois a madureza como caricaturista e debuxante de humor en Caras y Caretas, a revista máis lida en toda Hispanoamérica, na que colaborarían outros dous excelentes caricaturistas galegos: Juan Carlos Alonso (1886-1945), que se convertería logo no caricaturista máis valorado de toda a América do Sur, e Federico Ribas (1890-1952).

O neno Castelao, que emigrara cos seus país á Arxentina, ficou engaiolado cos debuxos de Cao, ante os que sentiu medrar a súa vocación de debuxante humorístico. 

Castelao e a caricatura síntese

Castelao galeguizou a caricatura modernista, baseada na liña e na síntese expresiva, que puxera de moda en toda Europa a revista alemá Simplicissimus. Mais hai dous Castelaos: o anterior e o posterior a 1916, cando descobre o nacionalismo e ingresa nas Irmandades da Fala. O primeiro procuraba só divertir, representando, coma outros artistas da época, costumes e feitos anecdóticos. Este primeiro estilo vémolo nas súas colaboracións en Vida Gallega —a revista viguesa en cuxa capa arelaban publicar todos os debuxantes da época—, das que renegaría logo: “Acúsome de ser eu quen deu empezo a esas carantoñas porcas, a eses monicreques noxentos, a ese humorismo de taberna”. O segundo Castelao, afastado xa dos temas festeiros, vai reflectir a problemática da Galicia labrega e mariñeira, a cuxo espertar quere contribuír. O álbum Nós significa un punto e á parte neste senso. Os seus debuxos foron realizados entre 1916 e 1918, aínda que non se expuxeron por vez primeira ata 1920 e o álbum non foi editado ata 1931. É entón cando fai o seu mellor traballo para a prensa, a serie “Cousas da vida”, que nace en xullo de 1923 no diario Galicia. Tras o peche do xornal, continuaraa en Faro de Vigo entre 1926 e 1933.

Castelao colaborou ademais no diario madrileño El Sol, como farían tamén os seus principais discípulos: Carlos Maside (1897-1958), Álvaro Cebreiro (1903-1955) —se cadra, o mellor caricaturista galego de todos os tempos, canda Cao e Alonso— e Manuel Torres (1901-1995). O rianxeiro creou logo unha farturenta escola, con nomes tan importantes coma eses e os de Cándido Fernández Mazas, Luís Seoane, Ignacio Vidales Tomé, Eduardo Padín, Xaime Prada, etc.

A etapa que vai de xaneiro de 1909 ao 18 de xullo de 1936 foi a época dourada do humor gráfico galego. Nun país con poucas publicacións e menos lectores, chegou a haber preto dun cento de humoristas que publicaban viñetas. A maioría eran artistas que se sentían atraídos pola moda do momento, entre eles algúns dos “novos” que anovaron a pintura galega na primeira metade do século XX. 

Censura e decadencia tras a guerra

A Guerra Civil rachou a idade de ouro do humor gráfico galego. O corte foi radical. Algúns dos debuxantes foron fusilados (Camilo Díaz, Luís Huici…), outros marcharon ao exilio (Castelao, Ribas, Seoane…) e os que ficaron foron obrigados a calar.

A imposición da censura impide toda crítica política e dá paso a unha época de decadencia artística. Porén, nos anos 50 e 60 atopamos algúns abrollos esperanzadores. En primeiro lugar a revista Galicia Emigrante (1954-1959). En Bos Aires, Seoane evita que a ruptura sexa irrecuperábel ao publicar nesta revista debuxos de seu e de Alfonso Daniel Rodríguez Castelao e Carlos Maside.

En segundo lugar o regreso (fuxidío) de Cebreiro, Torres e Vidales Tomé. Cebreiro colabora en El Ideal Gallego desde 1950 ata a súa morte en 1955. Vidales Tomé publica en Faro de Vigo viñetas de fútbol durante as tempadas 1955-1956 e 1956-1957. Torres colabora en La Voz de Galicia de 1962 a 1964.

Finalmente a aparición de Atomé, Quesada e Lalo. Antonio Tomé Taboada, Atomé (1914-1974) publicou as súas “Paroladas” en El Ideal Gallego desde 1963 ata a súa morte, o 18 de decembro de 1974, sempre cos pés en galego. Médico rural, os seus personaxes son homes e mulleres curtidos polo duro traballo cotián aos que atendía na súa consulta. Bernardo Vázquez Gil, Lalo (1927-2016) publicou con éxito o personaxe de "Gorechiño" en El Pueblo Gallego desde 1954. Fernando Quesada (1933-2016) colaborou en Faro de Vigo desde 1961 facendo caricatura de política internacional, labor que compatibilizou desde 1964 coas súas colaboracións na prensa madrileña (Arriba, Pueblo, Tele Radio…).

Ilustración Bea Lema_3

Por esta época, os humoristas gráficos galegos estaban influídos sobre todo por La Codorniz, na que colaboraban dous galegos ilustres: Julio Cebrián (1929-2017) e Alfonso Abelenda (1931). Castelao seguía a ser un perfecto descoñecido. O groso da primeira edición das Cousas da vida da editorial Galaxia non se editou ata 1971.

Un novo amencer a partir de 1970

A Lei de prensa e imprenta de 1966 (a famosa Lei Fraga), que derogara a censura previa, deu lugar en España a un estoupido do chiste crítico, mais aínda non político. Publicáronse máis chistes “socioeconómicos” entre 1966 e 1969 ca nos 27 anos anteriores, e o chiste converteuse en elemento substantivo dos diarios e das revistas. En Galicia, a mudanza empezarase a notar timidamente a partir de 1970, coa estrea de Siro López (1943) e Xaquín Marín (1943) en Chan —unha revista quincenal galega que dirixía en Madrid Raimundo García Domínguez, Borobó— e as primeiras viñetas “galegas” de Quesada en Faro de Vigo.

Este período de rexurdimento confirmarase a partir de 1980 coa incorporación á prensa dun feixe de novos humoristas. Algúns diarios atopan o seu debuxante: La Voz de Galicia a Siro e Xaquín Marín, Faro de Vigo a Gogue (José Rodríguez López, 1953), La Región a Xosé Lois (González) (1949).

Algúns destes humoristas acadarán unha popularidade extraordinaria. O fenómeno comeza con Quesada, que nos anos 70 se converteu en “supervendas” coas súas Chispas da roda, publicadas pola editorial Castrelos na colección “O Moucho”; segue con Xosé Lois e Gogue, cuxos respectivos personaxes do Carrabouxo e Floreano foron inmortalizados en estatua nas vilas natais dos debuxantes; e chega aos nosos días co “Bichero” de Davila.

O compromiso social e nacional dalgúns deste humoristas é innegábel: a Xaquín Marín (cos seus inesquecíbeis “Gaspariño” ou “D. Augusto”), Siro ou Xosé Lois cómpre engadir os nomes de Chichi (Xesús) Campos (1952-1991), Pepe Carreiro (1954), Nachortas (1954) ou Carlos Silvar (1954). Chichi foi un dos máis intelixentes e prolíficos humoristas galegos de todos os tempos, mais a súa prematura morte privounos do mellor da súa produción. Foi tamén un dos pioneiros da banda deseñada en Galicia despois da Guerra Civil, coa fundación do grupo de cómic do Castro a principios dos anos 70, canda Xosé e Rosendo Díaz e Luís Esperante. Outro pioneiro foi Xaquín Marín, coautor, canda Reimundo Patiño, do álbum 2 viaxes, de 1975. Pola súa banda, Pepe Carreiro foi un humorista especialmente mordaz. O seu libro Fraga na Galiza (1997) é unha extraordinaria crónica satírica dos anos de Manuel Fraga como presidente da Xunta.

Tras a morte de Franco non houbo verdadeira liberdade de prensa ata a promulgación da Constitución de 1978. Coa Lei Fraga aínda vixente, Siro tivo que afrontar en 1976 un dobre proceso civil e militar por senllas viñetas publicadas en El Ideal Gallego. No civil, o fiscal retirou os cargos; do militar zafouse pola amnistía xeral do 15 de outubro de 1977.

Máis grave foi o que aconteceu en Barcelona, onde El Papus sufriu en setembro de 1977 un atentado con bomba da Triple A que cobrou a vida do conserxe do edificio onde se localizaba a publicación. Eran os anos da Transición e do boom das revistas de humor: Hermano Lobo, El Papus, Por Favor

Durante as décadas de 1980 e 1990 produciuse unha serie de acontecementos no humor gráfico galego que acadaron categoría de auténticos fitos. Un deles é o Museo do Humor de Fene. Fundado por Xaquín Marín en 1984, foi o primeiro e, durante moitos anos, o único museo de humor de toda a Península Ibérica. Dinamizou o humor gráfico galego cunha manchea de actividades, nomeadamente os Premios Curuxa e as Xornadas de Humor.

Outro fito importante son os encontros de humoristas. Foron cinco: o I Seminario Galego do Humor de Sada (1982), os Encontros de Humoristas do Condado (Mondariz, 1984; Salvaterra do Miño, 1985, 1986 e 1987; e O Porriño, 1988) e o I Salón de Primavera e Simposio de Humoristas Galegos de Vigo (1999). Non acadaron o obxectivo de crear unha asociación profesional de humoristas, mais axudaron a visibilizar o sector.

Hai que destacar tamén a aparición das revistas de humor. Foron tres: Can sen Dono (Vigo, 1983-1991), Xo! (Vigo, 1993-2000) e Sapoconcho (boletín do Museo do Humor de Fene, 1994-2000). Foron as primeiras despois da guerra. Creada por Pepe Carreiro e Gogue, Can sen Dono era unha revista aberta e plural, na que colaboraron case que todos os humoristas gráficos galegos da época. Xo!, cofundada tamén por Carreiro, era máis satírica. A comezos do novo século, coas tres revistas xa desaparecidas, a remuda foi tomada por dous suplementos de humor: “Xatentendo.com” (2000-2001), suplemento semanal de La Voz de Galicia, fundado e dirixido por Siro, unha iniciativa sen parangón na prensa española; e “O Farelo” (2001-2010), suplemento mensual do xornal comarcal A Peneira, de Ponteareas.

Outro fito a salientar é a Bienal da Caricatura de Ourense (1992-2008). Organizada por Benito Losada desde a Casa da Xuventude, reunía cada dous anos a todos os humoristas gráficos galegos que colaboraban na prensa. Tiña un concurso de caricaturistas noveis que gañaron, entre outros, Santy Gutiérrez e Suso Sanmartín.

A mediados da década de 1990 irrompe nos xornais galegos un feixe de novos humoristas —Pinto & Chinto (David Pintor e Carlos López), Leandro Barea, Kiko da Silva, Santy Gutiérrez, Luís Davila, Javier Aguilera, Xosé Tomás, Matalobos, Suso Sanmartín, Sex (María José Mosqueira), Alberto Guitián…— nados na súa maioría entre 1970 e 1975, que estarán chamados a protagonizar non só unha remuda xeracional no humor gráfico galego, senón tamén un cambio de etapa. A fichaxe de Pinto & Chinto por La Voz de Galicia en 1998 e o inicio por parte de Davila da serie “O Bichero” en Faro de Vigo ese mesmo ano dan carta de natureza ao fenómeno. 

Precariedade e novas formas de censura

Esta nova xeración de debuxantes satíricos xorde aínda dentro dunha idade dourada do humor gráfico na prensa galega, mais as cousas vanse logo tornar negras. A crise económica de 2007 asesta un forte golpe ao xornalismo, en plena crise de identidade pola transición dixital. As consecuencias son graves. Prodúcese un claro retroceso na valoración do humor gráfico nos xornais, reflectido tanto nas condicións laborais e económicas dos humoristas como na perda de carga crítica das viñetas por mor da censura empresarial, a autocensura e mais a ditadura do politicamente correcto. A irrupción da internet e das redes sociais tamén está a condicionar o traballo dos humoristas, tanto positiva como negativamente.

Esta nova etapa trouxo tamén algunhas novas felices, como a recuperación dos Premios Curuxa, a creación nese mesmo ano da Festa da Caricatura “Cidade de Ferrol” —cuxa terceira edición (2017) xa non se celebrou por falta de cartos— e, sobre todo, a revista Retranca (2007-2011).

Fundada e dirixida en Vigo por Kiko da Silva, cunha estrutura semellante á de El Jueves, veu anovar a forma de facer humor en Galicia, mais non deixou de afrontar graves dificultades, como o sorprendente secuestro do número 28 —dedicado á visita a Galicia do papa Bieito XVI en 2010— por parte do propio impresor por mor do seu desacordo moral co contido, e, sobre todo, a coitelada mortal que lle supuxo a creba da empresa que a distribuía.

Despois de Retranca xurdiron tamén as primeiras publicacións dixitais de humor gráfico en galego: Enchufados (2012) e O Botafumeiro (2014), xa desaparecidas.

A recrudescencia da censura non é un fenómeno só galego. O pasado mes de novembro, máis de cen humoristas gráficos de toda España asinaron un manifesto denunciando a censura de editores e directores, o despedimento de humoristas e os recentes procesos xudiciais contra revistas como El Jueves e Mongolia.

Archivado en: Humor Culturas
Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra en tu cuenta.

Relacionadas

Culturas
Cultura Residente cancela todos sus conciertos en los festivales propiedad del fondo proisraelí KKR
René Pérez, cantante y rapero que llegó a la fama bajo el paraguas de Calle 13, abandona los carteles del FIB de Benicasim y del Morriña Fest de A Coruña.
A Catapulta
A Catapulta O tempo, o espazo e a poesía de Estíbaliz Espinosa
A poeta visita A Catapulta para conversar sobre o seu traballo e a súa traxectoria literaria
Gobierno de coalición
Gobierno de coalición Sánchez resiste, los aliados se ilusionan y Feijóo se llena de barro
Se apaga el ciclo político antes del receso de verano con un líder del PSOE que ve la luz al final del túnel, a pesar del desplome en las encuestas.
Barcelona
Chatarreros El reciclaje invisible: la relación entre la chatarra y la ciudad de Barcelona
La red de reciclaje en Barcelona es de una complejidad casi hermética, más aún si hablamos de los recicladores informales, más conocidos como chatarreros. Salimos a la calle a entender una economía sumergida que está a la vista de todos.
Pesca
Pesca ¿Sostenible para quién? Detrás de las bambalinas del acuerdo de pesca sostenible entre la UE y Madagascar
Gracias a un acuerdo pesquero con la Unión Europea, en 2023 Madagascar autorizó el acceso a sus aguas territoriales a 65 barcos europeos. Aunque el acuerdo promueve una pesca “sostenible”, las técnicas empleadas agravan la crisis ecológica.
Países emergentes
Cumbre de Brasil BRICS en la encrucijada: la cumbre que expuso su poder (y sus grietas)
Los próximos cinco años constituyen una ventana crítica para los BRICS, donde su hoja de ruta post-Río despliega ambiciones transformadoras cargadas de fragilidad.
Salud mental
Salud mental Familia y escuela son los principales factores de protección para la salud mental de adolescentes LGTBI+
Las personas con una orientación sexual divergente con la heterosexualidad muestran mayor grado de depresión e ideación suicida que las heterosexuales. Los vínculos son clave para mitigar los riesgos, según un estudio.
Medios de comunicación
Medios de comunicación El futuro del periodismo no lo está escribiendo una máquina
El periodista Pablo Mancini, estratega dentro de The Washington Post, defiende una profesión aquejada de múltiples problemas. El primero, y más crucial, la deserción de miles de personas que ya no quieren estar informadas.
Entrevista La Poderío
Andalucía Virginia Piña: “Con la Guerra Civil y su posguerra intentaron aniquilar nuestra conciencia”
Quien tiene el poder, tiene los recursos, y quien tiene los recursos también tiene la palabra. Virginia Piña (Jaén, 1988) la lleva tomando en los últimos seis años, dándole forma para hablar de figuras clave en la historia de las mujeres en Andalucía

Últimas

Justicia
Juana rivas La defensa de Juana Rivas pide a España escuchar al menor ante la contradicción de la justicia italiana
La defensa de Juana Rivas alerta sobre una “grave contradicción” en el proceso judicial italiano y pide a los tribunales españoles que escuchen al hijo menor para evitar contravenir los principios fundamentales de protección a la infancia.
València
València Huelga de celo en el Consorcio de Bomberos de València en plena campaña de incendios
La plantilla denuncia sobrecarga, falta de efectivos y abandono institucional, mientras la Diputación oculta el conflicto y prioriza su relato de normalidad.
Genocidio
Genocidio Israel asesina a diez niños que esperaban suplementos nutricionales en un hospital
La Unión Europea sigue evitando la imposición de sanciones al régimen de Tel Aviv. Estados Unidos anuncia sanciones contra la relatora de la ONU que ha denunciado el lucro de las empresas colaboradoras de Israel.
Más noticias
Fronteras
Fronteras europeas Un año más, la Caravana Abriendo Fronteras denuncia las políticas antimigratorias de Europa
Desde Baiona y Girona saldrán los grupos que recorrerán puntos críticos de fronteras europeas como Irún, Calais, Dunkerque y Toulouse donde se encontrarán con otros colectivos para movilizar la solidaridad con las personas migrantes.
Migración
Migraciones Entre la incertidumbre y la esperanza
El aumento de las muertes en el último año está relacionado con las condiciones cada vez más peligrosas con que se encuentran las personas para llegar a Reino Unido.
Opinión
Opinión Del malismo al imbecilismo
Los patanes en traje con poder que infestan nuestro ecosistema como moscas plastas, son el reflejo de un régimen que busca la imbecilidad masiva.

Recomendadas

Laboral
Laboral Jornadas de 50 horas semanales haciendo tareas de categoría superior: así se trabaja en hostelería
Es uno de los sectores con más sanciones e intervenciones de la Inspección de Trabajo, con más de 12.000 trabajadores extranjeros aflorados en las intervenciones y que cuenta con el 21% de las sanciones emitidas por este organismo.
Derechos Humanos
Flotilla de la Libertad Yanis Mhamdi: “Israel es el Estado que mata más periodistas en todo el mundo”
Este periodista de Blast fue uno de los integrantes de la Flotilla de la Libertad. En esta entrevista cuenta cómo transcurrieron las horas en las que este grupo de defensores de derechos humanos estuvieron bajo detención ilegal en Israel.
Genocidio
Genocidio La segunda consultora más importante del mundo es señalada por su papel en el despiece de Gaza
Boston Consulting Group está considerada una de las “big three” del sector. Ahora, una serie de informaciones señalan cómo ha estado detrás de la fundación antiUnrwa encargada de la distribución de ayuda y de los planes de expansión en la costa.
Unión Europea
Unión Europea La sociedad del miedo al declive
La angustia ante el futuro acompaña a las sociedades europeas desde hace tiempo y precede a la Unión Europea. Se manifiesta con mayor claridad en los períodos de declive económico y las turbulencias políticas y sociales que los acompañan.