Antropología
A morte antes e despois da Covid-19

Dende o comezo da pandemia da Covid-19, os medios de comunicación transmiten diariamente cifras de falecidos, mensaxes de pésame e imaxes de resignación ante a imposibilidade de efectuar unha despedida e unha ritualidade acordes a un acontecemento tan transcendental como é a morte. Fálase mesmo dun antes e dun despois no que ó tratamento e á percepción da morte se refire pero, realmente está a supoñer unha ruptura tan grande neste eido?

Ante a complexidade do asunto, cómpre reflexionar con perspectiva, comprender a realidade de partida e poder así intuír a tendencia cara onde se encamiña a sociedade actual. Neste sentido, o caso de Galicia resulta de grande interese, ó incidir a pandemia nun momento en que se estaba a concluír o tránsito dunha ritualidade e concepción da morte que podemos definir como “tradicional” a outra máis “moderna”.

Dentro de calquera sociedade e cultura, a concepción e o tratamento da morte constitúen uns dos elementos que mellor definen as súas características esenciais. En certa maneira, tratar de superar a perda física e biolóxica da vida e pensar que existe unha segunda oportunidade foi e seguirá a ser unha das principais preocupacións da humanidade.

A consciencia da morte supuxo un salto cualitativo nas capacidades cognitivas da nosa especie e na súa complexización. En comparación cunha natureza onde, aparentemente, todo morre e renace nun ciclo sen fin, comezouse a reflexionar sobre a posibilidade de que a morte tampouco tivese un carácter definitivo para as persoas. A diferencia co resto dos seres vivos estaba na noción de individualidade: dende unha perspectiva humana, cada persoa é diferente, polo que o principio de rexeneración natural non é tan evidente. Foi así como se comezou a xerar un imaxinario da morte, é dicir, unhas crenzas que permitisen transformar o suceso da morte nun proceso cultural e social, ordenado a través dunha ritualidade e no que esta se erixise como un tránsito a outra realidade.

Tratar de superar a perda física e biolóxica da vida e pensar que existe unha segunda oportunidade foi e seguirá a ser unha das principais preocupacións da humanidade.

Desta forma, dende as súas orixes, a morte é para a humanidade un concepto, ou o que é o mesmo, unha construción social e cultural. En consecuencia, estamos ante unha realidade complexa, multidimensional e aberta a múltiples manifestacións e redefinicións, mais dotada dunha característica común: trátase dun concepto relacional imposible de disociar da idea de vida. De feito, ó sermos os únicos seres capaces de pensar, sentir e prever a morte, somos tamén os únicos que morremos en sentido estrito.

Todos sabemos que, ó nacer, contraemos un destino ineludible coa morte ó ser unha parte constitutiva da nosa existencia. Como diría Heidegger, somos seres para a morte. Con todo, o máis previsible dos sucesos, á hora da verdade, resulta ser o máis imprevisible, ó descoñecermos o cando, o como, o onde e, sobre todo, o para que e o por que da morte. Ante esta situación, a humanidade puxo en práctica e deseñou tantas respostas como culturas hai no mundo e, nelas, como nos ensinou o recentemente falecido Lisón Tolosana, a morte sempre manifesta a esencia, o sentido e o significado de cada pobo.

Agora ben, a cidadanía occidental do século XXI trata de aproveitar ó máximo os beneficios do “estado do benestar” e da sociedade de consumo na que vive. Ó mesmo tempo camiña polos vieiros dun eterno progreso que asocia cos valores do posmodernismo e do neoliberalismo, do desenvolvemento científico e tecnolóxico, da exaltación da xuventude, do hiperindividualismo, do culto ó corpo, da felicidade “obrigatoria” amparada na aparencia, no presentismo, no efémero e na superficialidade... E neste proceso foi configurando unha nova concepción da morte, artificial e, en certa medida, deshumanizada.

Deste xeito, nas últimas décadas, a percepción da morte foise baleirando de contido social ó desprazarse do ámbito comunitario ó individual e do público ó privado. A orixe deste proceso varía en función dos especialistas que consultemos, pero existe un certo consenso en situala no comezo da racionalización da cultura occidental, na construción dos estados modernos e, sobre todo, na irrupción do sistema capitalista.

Así, dende a Ilustración, o avance do individualismo propio da burguesía e do paternalismo estatal, intensificado coa configuración do “estado do benestar”, fixo que as persoas negasen a realidade da morte. Desta maneira, confiouse no avance da ciencia e da tecnoloxía e na protección dos seus estados, a cambio de pensar unicamente nun proxecto vital carente dun final definido. Por outra banda, esta percepción facilitaba que empresas e estados puideran impoñer unha noción da realidade onde o importante tan só é o presente e o pragmatismo dunha vida que se desenvolve á marxe da morte, xa que esta aniquila e nega calquera idea de progreso, consumo e plans de futuro.

A expulsión e a negación da morte na vida das persoas coincide, pois, coa afirmación histórica do individuo e co rexeitamento das vinculacións relixiosas e comunitarias coas que estaba asociada nas culturas tradicionais. A particular evolución socioeconómica de Galicia con respecto a outras sociedades occidentais explica que este proceso se iniciara máis tarde e se demorara no tempo. Con todo, a comezos do século XXI, a nosa sociedade xa comparte eses principios e a morte en Galicia tamén se relega ó silencio, ata o punto de constituír un tema incómodo, en definitiva, unha realidade que se nega, se disfraza e se oculta co obxectivo de tratar de vivir de costas a ela.

Do mesmo xeito, tampouco existe unha pedagoxía da morte, algo que se xustifica na intención de protexer a infancia e a adolescencia do que, en realidade, se erixe como unha evidencia do medo, a impotencia e a incomprensión que os adultos senten e manifestan cara á morte. Desta forma, dáse unha situación que xa definiran autores como Giddens ou Seale en termos de experiencia secuestrada ou de pornografía da morte, pois representa unha temática negada e prohibida para a xente nova, que se manifesta de forma simbólica, pouco realista e, moitas veces, a través dun sentimento de vergoña.

Na cultura tradicional galega, a morte estaba ben definida e artellada na sociedade e nas súas relacións comunitarias. Era unha realidade tanto persoal como colectiva, xa que o protagonismo do fenómeno recaía a partes iguais no individuo que ía falecer e nos seus achegados. Veciños, familiares e amigos, todos eles exercían en conxunto un papel definido nun proceso de longa duración que poñía en práctica unha serie de redes de solidariedade intercomunitarias que contaban, ademais, con mecanismos que facían da morte un acto predicible a través dun imaxinario que, ó mesmo tempo, a facía comprensible. Así, tanto o futuro defunto como os seus achegados víanse integrados nunha ritualidade que comezaba dende antes de irromper o deceso e que os acompañaba durante a despedida e con posterioridade á celebración dos rituais funerarios, facendo que o dó fose tamén unha realidade colectiva e compartida.

Tampouco existe unha pedagoxía da morte, algo que se xustifica na intención de protexer a infancia e a adolescencia do que, en realidade, se erixe como unha evidencia do medo, a impotencia e a incomprensión que os adultos senten e manifestan cara á morte.

Fronte a esta realidade, na Galicia actual, a morte concíbese como un suceso privado totalmente desconectado da comunidade, ó desvincularse das casas e, en certa maneira, de familiares e veciños, e ó concentrar todos os feitos asociados a este proceso nun tanatorio e nun espazo funerario afastado dos núcleos de referencia.

Trátase dunha morte na que, dende a perspectiva dos que seguirán vivos, se oculta e se disfraza a dor, ó mesmo tempo que se eliminan as manifestacións de dó e loito. Importa máis a volta á vida cotiá que a asimilación da experiencia tráxica da morte. Por iso se opta por un ritual rápido, burocratizado e delegado a profesionais en detrimento dunha interacción social que permitía liberar emocións e sentimentos á vez que facilitaba a comprensión e a asimilación do suceso. É certo que se manteñen certas prácticas funerarias, pero os ritos e a simboloxía que lles daban sentido perdéronse, facendo das mesmas accións unhas realidades incomprensibles e, en moitos casos, incómodas, sobre todo, para os sectores máis novos da sociedade.

Na outra cara desta realidade atopamos a un moribundo ó que se lle nega a posibilidade de comprender a inminencia da súa morte, ó imperar o discurso médico sobre o persoal, e de despedir a súa existencia nun entorno coñecido e a carón da xente que o acompañou ó longo da súa vida. En definitiva, Galicia, con anterioridade á irrupción do Covid-19, estaba a experimentar de maneira acelerada as características propias dun modelo de percepción da morte que Ariès denominou hai tempo morte invertida e que outros especialistas como Walter prefiren chamar morte moderna.

Importa máis a volta á vida cotiá que a asimilación da experiencia tráxica da morte. Por iso se opta por un ritual rápido, burocratizado e delegado a profesionais en detrimento dunha interacción social que permitía liberar emocións e sentimentos á vez que facilitaba a comprensión e a asimilación do suceso.

Como consecuencia desta realidade, a sociedade galega encara a crise da pandemia dende unha posición na que conta con múltiples relatos e experiencias para afrontar a vida, pero ningún para unha morte que, ademais, ten banalizada, trivializada e insensibilizada por mor do uso que fan dela, entre outros, os medios de comunicación, os videoxogos e o cine, como unha realidade distante e ficticia. Ó non vivir a morte, a meirande parte das persoas carecen dun coñecemento racional sobre ela, polo que son incapaces de comprender o que realmente sucede nesa transición e, menos aínda, como afrontala. Trátase dunha cuestión social e cultural: ninguén pensa realmente na morte. Facelo publicamente, sería unha mostra de mal gusto, mesmo de mala educación. E, se se descobre que alguén o fai na intimidade, constituiría unha evidencia de enfermidade ou perversión mental.

Con todo, malia que se negue e se oculte, a morte, como é lóxico, segue espertando sentimentos comúns ós experimentados en calquera cultura: melancolía, tristeza, baleiro existencial, angustia, ansiedade, medo, culpabilidade, enfado, ira, incredibilidade, impotencia, frustración, vulnerabilidade, fraxilidade etc. Todas estas son sensacións que se incrementan nestes días en que a morte parece unha realidade máis próxima ca nunca.

No medio desta tendencia, o confinamento e as restricións impostas para paliar os efectos do Covid-19 están a provocar unha intensificación da mesma e non tanto unha alteración. En efecto, o que se está a observar son as consecuencias extremas dunha percepción e dun tratamento da morte en que o individuo, tanto o que morre como o que perde o ser querido, queda sumido na máis absoluta soidade ante a deshumanización e a desnaturalidade dun sistema burocratizado e delegado a hospitais e empresas funerarias.

Así pois, volvendo á pregunta coa que se iniciaba o artigo de se haberá un antes e un despois da pandemia no que á concepción e ó tratamento da morte se refire, todo parece indicar que non. O único mecanismo que podería modificar esta realidade sería unha volta á colectividade e, polo tanto, á ritualidade compartida, algo que implicaría o sacrificio dos valores individuais que sustentan a sociedade en que vivimos e que, ademais, cada día é máis global e, xa que logo, máis difícil de alterar. Porén, o tempo dirá se a sociedade galega opta por seguir polo camiño iniciado, recuperar actitudes e costumes perdidos ou por redefinirse culturalmente cara a un novo horizonte.