AGANTRO
A antropóloga xa non é inocente

A deconstrucción do oficio antropolóxico pola mirada feminista foi un factor decisivo para asumir novas formas de investigación en orde a construír unha antropoloxía máis crítica.
Abuela
“Abuela”, técnica mixta, 279 × 216 mm, Duen Sacchi, 2020. (Imaxe cortesía do artista)
Titor de Filosofía e Antropoloxía. UNED Lugo
13 dic 2022 09:05

“El antropólogo inocente” é unha obra de Nigel Barley[1] que tivo certo éxito no público español nos anos 90. Barley contaba cun ton desenfadado as peripecias do seu primeiro traballo de campo entre os dowayo de Camerún, e conseguía facer dos contrastes entre traballo académico e problemas prácticos un relato con gran sentido do humor. Era un antropólogo sen prexuízos, con máis sentido común que anteolleras académicas, inocente como só pode selo alguén tan pouco reverente como para berrar “á merda Malinowski”[2] sen renunciar a unha auténtica experiencia antropolóxica. 

Se Nigel Barley podía finxir esa mirada virxinal foi non solo pola súa destreza literaria senón tamén por inserirse nas correntes que deconstruiron parte dos grandes discursos e conceptos dos pais fundadores da antropoloxía contemporánea, operación da que participaron antropólogas como Annette Weiner desde os anos 60 e 70.

En todo caso é dubidoso que á antropoloxía poida adxudicárselle algunha vez unha mirada virxinal que non fora finxida. Como amosou Michel Foucault, toda forma de coñecemento ten vínculos, confesables ou non, con dispositivos de poder, relación que forma parte sustantiva do proxecto epistemolóxico moderno, do que a antropoloxía é unha especie de brazo executor, grazas á súa posición destacada no cruce da natureza e a cultura, a bioloxía e as ciencias sociais. Ao pensamento do universal, que poderiamos cifrar na subxectividade kantiana, faltáballe unha confrontación empírica co fenómeno da diversidade cultural, tarefa que emprenderon os antropólogos de primeira xeración, como Lewis Henry Morgan ou Edward Burnett Tylor, aínda que só os da xeración seguinte conseguiron sacar diso as consecuencias apropiadas.

Descobrir aos pobos exóticos era verse de novo diante do mito, coma se a cultura moderna protagonizase un novo nacemento da razón da man da mentalidade positivista e o evolucionismo, unha razón que viña como anel ao dedo ao colonialismo europeo.

A primeira xeración foi presa dun desenfoque retrospectivo, comprensible desde unha forma de racionalidade propia aínda da ilustración. Descobrir (moitas veces a distancia) aos pobos exóticos era verse de novo diante do mito, coma se a cultura moderna protagonizase un novo nacemento da razón da man da mentalidade positivista e o evolucionismo, unha razón que viña como anel ao dedo ao colonialismo europeo que así podía enarborar a idea dunha unidade humana que recollese de maneira xerárquica o descobremento da diversidade evitando o risco da atomización cultural.

O artificio unificador foi a idea de progreso, o mito do progreso, que permitía unha clasificación cuantificable dos pobos, obxectiva segundo o criterio da razón científica e, ao mesmo tempo, facilmente asimilable polo uso prolixo a finais do século XIX do método comparativo. É a eclosión do primitivismo, unha auténtica invención dos pobos primitivos, poseedores dunha racionalidade que representaba un vestixio do pasado. Todo contribuía a reforzar o sentido desa liña imaxinaria que vai do primitivo ao moderno, desde a primeira comprensión das migracións ás discusións sobre o concepto de raza, na mesma época en que se estaban elaborando as bases do racismo.

A segunda xeración, con Franz Boas ou Bronislaw Malinowski, puxo en cuestión esa idea de progreso. O polaco Malinowski, obrigado a permanecer nas illas Trobriand ata que finalizase a Primeira Guerra Mundial, grazas ao que completou o seu estudo do intercambio cerimonial do kula, foi pioneiro da inmersión cultural, o que na xerga antropolóxica chámase “observación participante”, base metodolóxica de todo traballo de campo que se prece. Como Boas entre os inuit, lendo a Kant nun iglú, ou Marcel Mauss atendendo unha cooperativa de consumo no París de entreguerras, ninguén como eles comprendera que a singularidade cultural non se pode medir en termos de progreso; aínda que se trataba de explicar fenómenos sociais con métodos científicos e, por tanto, de apelar a algún tipo de base universal do coñecemento social, este non abonaba a redución da singularidade a unha métrica elaborada desde a cultura occidental, e menos se se trataba de impoñela pola forza. Nese xusto momento a empresa imperialista estaba a perder o amparo da ciencia, aínda que iso non lle impedise prosperar por outras vías ou encarnarse en delirios terminais como o nazi. De verdade terminais? Pode pensarse o totalitarismo como un ensaio inacabado, á luz do ocorrido despois?

Todo contribuía a reforzar o sentido desa liña imaxinaria que vai do primitivo ao moderno, desde a primeira comprensión das migracións ás discusións sobre o concepto de raza, na mesma época en que se estaban elaborando as bases do racismo.

Así que o título habería que matizalo e dicir que o antropólogo xa non é inocente, se é que algunha vez o foi. Poderiamos considerar o relato de Bartley como a constatación irónica dunha perda da inocencia que é consustancial ao avance do coñecemento etnográfico, un proceso que alcanza o seu punto de madurez nas décadas finais do século XX, ao mesmo tempo que ían decaendo as ambicións universalistas (de estructuralismo, cognitivismo e outros ismos que foron vítimas dos seus propios excesos).

Uns anos antes da primeira visita de Bartley aos dovayo a antropóloga Annette Weiner acudira ás míticas illas Tröbriand de Malinowski, en principio para unha investigación moi concreta, sobre como foran cambiando as tallas nativas de madeira a medida que se integraban nos circuitos comerciais do turismo, e en que medida iso podía alterar o sistema económico tradicional que describira Malinowski medio século antes (o circuíto do kula como pedra de toque da idea de intercambio recíproco).

Segundo relata Weiner, xa no seu primeiro día de traballo de campo observou que “as mulleres estaban no centro da aldea facendo algo con algo que me dixeron que era como diñeiro”, o que contradicía o suposto (implícito en Malinowski) de que as mulleres ocupaban a periferia da sociedade trobriandesa e non manexaban nada que puidese considerarse diñeiro.

Ao continuar coas súas investigacións, Weiner descobre que “Malinowski estaba equivocado pola forma en que se movían os obxectos. Recortara o movemento: nunca seguira completamente o circuíto das cousas”, e iso foi así porque Malinowski “non seguiu ás mulleres”. Cando Weiner fai ese seguimento das mulleres descobre “a interelación entre homes e mulleres. Non podías analizar aos homes por aquí e ás mulleres por alá. Esa bipolaridade non funcionaba”[3].

A deconstrucción do oficio antropolóxico pola mirada feminista foi un factor decisivo na perda da inocencia antropolóxica que viveu a disciplina desde aqueles finais dos 60 e principios dos 70 que supuxeron un enorme salto adiante para as mulleres, coa súa incorporación masiva aos estudos superiores e ó mercado laboral e os avances do feminismo. Pero non se trataba dun cambio que concernise só á cuestión do xénero, senón un cambio xeral de paradigma. En aras de proporcionarlle obxectividade e carácter científico á antropoloxía, Malinowski reconducira todo o proceso do kula ao mecanismo básico da reciprocidade, chegando (segue Weiner na citada entrevista) a “rexistrar reciprocidade por todos lados”. A antropoloxía clásica procedera de modo inxenuamente simple e positivista, pensando en totalidades sociais conformadas por partes discretas susceptibles de análises separadas (o parentesco, a maxia, o sistema político, a guerra…), un modelo que se compadece mal coa aspiración antropolóxica dun coñecemento verdadeiramente bio-socio-cultural, que non reduza eses tres vértices.

Nun xesto similar ao que representa de maneira hilarante o relato de Bartley, Weiner plantexa que “temos que invertir toda esa tendencia (…) e construír as cousas outra vez, poñéndoas unha enriba doutra e incrustando unha dentro doutra”. O que descubrira acerca da interrelación de homes e mulleres había que levalo máis aló e convertelo nunha visión transversal dos fenómenos socioculturais, entendidos como procesos complexos e cambiantes. O paradigma clásico positivista tiña que ser superado, e sería unha terceira xeración, a dos Cliford Geertz, Marshall Sahlins, Arjum Appadurai, Edgar Morin ou propia Annette Weiner, entre outras, a que puxera sobre a mesa a necesidade de asumir novas formas de coñecemento e investigación en orde a construír unha antropoloxía máis crítica, e máis acorde coa recoñecible complexidade do ser humano no mundo contemporáneo.


 



[1] Londres, 1983. Traducción castelá en Barcelona, Crónicas Anagrama, 1989

[2] Así podía traducirse en versión libre o “Honni soit qui Malinowski” que emprega Barley e que, según aclara o traductor Alberto Cardín, é unha referencia paródica ao lema da vella orde de cabalería da Jarretera (“Honni soit qui mal y pense”).   

[3] Todas as citas de Annette Weiner pertencen ao texto “Arte y cultura material. Una conversación con Annette Weiner”, de Fred. R Myers y Barbara Kirshenblatt-Gimblett (Traducción de María Florencia Blanco Esmoris, Yanina Faccio e María Jazmín Ohanian) Publicar - Año XIV N° XXVIII// Xullo de 2020 - ISSN 0327-6627 // ISSN (en línea) 2250-7671
A entrevista foi realizada entre 1986 e 1987 (e a traducción foi enviada o 21 de abril de 2020). O texto da mesma pódese consultar en: https://www.researchgate.net/publication/343999004_Arte_y_cultura_material_una_conversacion_con_Annette_Weiner

Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra en tu cuenta.

Relacionadas

AGANTRO
Agantro O número 262 dunha rúa no Porto
Nunha casa do Porto estudantes de todo o mundo entrelazan culturas e lembranzas, deixando nas súas paredes un rastro de convivencia e cambio continuo.
AGANTRO
México O mundo en chamas
Escribo dende México sobre a violencia no país e no mundo, pois alén da invención da «narcocultura», compre reflexionarmos sobre o violentamento global do imaxinario, a sociedade e a política.
AGANTRO
Agantro Cartografando as violencias no corpo, na mente e no mapa
As violencias de xénero teñen múltiples impactos nas vidas das mulleres e crianzas que a enfrontan. Para evitar a cronificación da violencia cómpre colocar as súas voces no centro do deseño e execución das políticas públicas.
Oriente Próximo
Oriente próximo La diáspora kurda ante la caída de Bashar al-Assad
Siria enfrenta el fin de un régimen que durante décadas pareció inquebrantable. Desde la diáspora, la esperanza contenida de quien ha vivido demasiadas traiciones y promesas incumplidas.
Ley de Seguridad Ciudadana
Congreso de los diputados Reforma de la Ley Mordaza: ¿esta vez sí se puede?
Una de las mayores deudas de toda la izquierda del Estado español parece que está a punto de saldarse.
Análisis
Análisis El independentismo se reorganiza, pero ¿sigue siendo independentista?
Los partidos independentistas han sufrido la crisis del procés y el posprocés, y todavía no la han resuelto, sino, a lo sumo, la han aplazado. El PSC aparece como el ganador de una carrera con corredores agotados.
Literatura
Gustavo Faverón Patriau “Quizá la novela sea ahora mismo más relevante que nunca”
El escritor peruano Gustavo Faverón Patriau quería narrar en su nueva novela la historia de un boxeador que no sabía boxear pero tumbaba a sus rivales recitándoles al oído versos de César Vallejo. ‘Minimosca’ acabó siendo un cuentacuentos inagotable.
Galicia
Memoria histórica Así fue como el Patronato de Protección a la Mujer transformó Galicia en un convento de clausura
Las mujeres que cayeron en las redes del Patronato iniciaron un periplo de encierro, humillaciones, abusos y explotación que es desconocido para la mayor parte de la población. Queda hoy en la impunidad de un silencio que tenemos el deber de romper.
Que no te cuenten películas
Comunidad El Salto Suscríbete a El Salto y llévate seis meses de regalo a Filmin
Estas navidades, haz posible que El Salto llegue más lejos con sus contenidos críticos y llévate de regalo medio año de Filmin. Y si ya tienes Filmin, suscríbete a El Salto y regala el acceso a esta plataforma a quien quieras.
Derecho a la vivienda
Vivienda El Sindicato de Vivienda de Euskal Herria propone la “expropiación de pisos turísticos”
Ponen en el punto de mira los intereses del sector inmobiliario y tachan de “falsas” a todas las medidas propuestas por los partidos políticos como la Ley de Vivienda.
Opinión
Tribuna Todas las razones para decir ‘Altri non’
Aquí van unos cuantos motivos para juntarnos este domingo en Compostela y dejar clara nuestra postura frente a un expolio que nos están tratando de imponer disfrazado de progreso, pero que sólo trae beneficio económico a unos cuantos indeseables.
Palestina
Eyad Yousef “No cuentes lo que queremos ser, cuenta lo que nunca hemos dejado de ser: un pueblo que quiere la paz"
Eyad Yousef es profesor en la Universidad de Birzeit, Cisjordania, y comparte su experiencia en una universidad que “representa el pluralismo y la libertad que tanto anhela la sociedad palestina”

Últimas

Relato
Relato Descubrirse las manos
Descubres tus manos: el palmar y el dorso, la posibilidad futura de la pinza atrapacosas, dos miembros que te vinculan al chimpancé y al lémur. Aprendes su mecanismo.
Música
Música Un coro para homenajear las luchas obreras: “La canción protesta del pasado es historia viva”
El coro de canción protesta de Madrid nació para rescatar del pasado las tonadas de la lucha obrera y ponerlas al servicio de distintos activismos en el presente.
Opinión
Opinión Sobrevivir pagando en el Álvaro Cunqueiro
Una de las victorias ideológicas del PP de Feijóo en Galicia ha sido hacernos creer que pagar por servicios esenciales en los hospitales durante el cuidado de nuestros enfermos es lo natural, que no hay otra manera de abordarlo, pero es mentira.
Siria
Oriente Próximo Israel impone hechos consumados sobre Siria para condicionar la transición según sus intereses
“Está escrito que el futuro de Jerusalén es expandirse hasta Damasco”, dijo este octubre el ministro de Finanzas israelí, Bezalel Smotrich, uno de los exponentes ultras del Ejecutivo.

Recomendadas

Pensamiento
Sarah Jaffe “En realidad tenemos que hacer menos. E impedir que algunas cosas sucedan”
La escritora y periodista Sarah Jaffe aborda el desengaño cotidiano al que nos aboca el mundo laboral e investiga cómo, a pesar de todo, las personas se organizan colectivamente en sus empleos para que “trabajar apeste menos”.
Ocupación israelí
Palestina Vivir en alerta: la resistencia palestina frente la ocupación israelí
La cruda realidad de las feministas palestinas que, ante la represión y las detenciones arbitrarias, continúan su lucha por la libertad, la justicia y los derechos humanos.
Madrid
Ciudades Fake Madrid, un paseo por los hitos del simulacro
Un recorrido por los grandes éxitos de la conversión de Madrid en una ciudad irreal.