Opinión
Os silencios da COVID-19: dunha pandemia a unha sindemia

Estamos vivindo un momento de profundo cambio nas prácticas sociais. En menos dun ano, o mundo converteuse nun gran laboratorio para experimentar con cambios na vida cotiá. A investigación que rodea á sindemia da COVID-19 procede eminentemente da biomedicina, na dobre vía de producir unha vacina e de tratar, conter e controlar as infeccións. Fago uso do termo “sindemia” —non é un erro— seguindo a proposta de Richard Horton, editor xefe da revista científica The Lancet. 

Horton, nun artigo de setembro de 2020, insiste en que os enfoques centrados en deter a pandemia exclusivamente desde un punto de vista biomédico non son suficientes, porque non é unha pandemia, senón unha sindemia.  E basea a súa proposta no modelo “sindémico”, desenvolvido nos anos 90 polo antropólogo Merrill Singer, para sinalar que a COVID-19 ocorre máis en certos grupos sociais, dependendo dos patróns de desigualdade das nosas sociedades. Polo tanto, as medidas adoptadas deben servir necesariamente para equilibrar as condicións de desigualdade; e dirixirse cara a interacción entre factores sociais e biomédicos. Horton insiste en que usar o novo termo sindemia é fundamental, xa que “a consecuencia máis importante de entender a COVID-19 como unha sindemia é prestar atención á súa orixe social”.

Entón, poñer no centro as desigualdades sociais que están detrás da COVID-19 é un paso ineludible dentro das políticas sanitarias, laborais e económicas. Pero, estase dando este paso? Que investigación se está a financiar sobre a COVID-19 dende as ciencias humanas e sociais (CHS)? A nivel internacional, nalgúns países europeos houbo un decidido compromiso coa investigación en CHS desde o inicio das medidas de confinamento, como no Reino Unido, Noruega ou Finlandia.

A COVID-19 ocorre máis en certos grupos sociais, dependendo dos patróns de desigualdade das nosas sociedades. Polo tanto, as medidas adoptadas deben servir necesariamente para equilibrar as condicións de desigualdade

A nivel nacional, o CSIC, por exemplo, fixo unha convocatoria interna de proxectos, e existe unha plataforma que integra investigacións sobre o impacto social, político, económico e ambiental da COVID-19. Porén, isto e unha caída no balde: ata o de agora, a única convocatoria pública do sistema científico nacional para proxectos específicos sobre a sindemia foi a do Instituto Carlos III e, duns 24 millóns de euros destinados a proxectos de investigación, non se destinou nada a entender os efectos sociais da COVID-19.

A principios de outubro, as principais asociacións de ciencias sociais, lideradas pola de Antropoloxía (ASAEE), fixemos unha declaración chamando a atención sobre este tema. Na declaración explicamos que os efectos da COVID-19 non se limitan ao campo clínico ou epidemiolóxico, “desde o primeiro momento a pandemia demostrou a virulencia da súa dimensión social: sobre o emprego e o sistema produtivo, sobre as xeografías formais (renda, mobilidade, densidade) e informais (redes de solidariedade) nas nosas cidades, sobre xestión de dados, xestión de hospitais, estruturas familiares, educación en liña ou os procesos de gobernanza da administración pública. O mundo que a COVID-19 despregou ante os nosos ollos resultou ser, dende o primeiro momento, un mundo social”.

Un par de días despois de lanzar esta declaración, o 6 de outubro de 2020, a Organización Mundial da Saúde instou a vencellarás ciencias humanas e sociais para traballar con “comunidades”, acompañándoas para evitar os efectos da fatiga social. Na declaración oficial do director rexional da OMS en Europa, Hans Henri Kluger, insistiuse en tres liñas de acción: a primeira, estar en contacto regular coas comunidades e utilizar os dados xerados; a segunda, facer  o diseño das intervencións xunto coas comunidades; e a terceira, finalmente, dar resposta, de forma innovadora, ás necesidades da cidadanía. Para atopar solucións novas, recalca a OMS, é esencial ter o coñecemento e seguir as metodoloxías das ciencias humanas e sociais. Alén do uso problemático –desde a Antropoloxía- da palabra “comunidades”, neste comunicado, así como nas directrices xerais da OMS sobre o tema da fatiga social, reitérase a importancia do co-deseño das medidas a adoptar.

“Desde o primeiro momento a pandemia demostrou a virulencia da súa dimensión social"

Implementar recomendacións para cambiar as rutinas diarias, se veñen de arriba abaixo, ten un nome: enxeñaría social. Desde hai varias décadas, a análise da historia das políticas científicas indicou que a incorporación das ciencias sociais aos programas de gobernanza fracasou cando se fixo a través da enxeñaría social. Por exemplo, en 1998, James Scott, no seu libro Seeing like a State: How Certain Schemes to Improve the Human Condition Have Failed, sinala precisamente un erro moi común -e con efectos desastrosos- que está a cometer a xestión da sindemia actual: téntanse mellorar as condicións de vida dun grupo de persoas, pero sen contar con elas. É necesario un co-deseño das medidas a adoptar, que implique a diferentes actores, non como destinatarios silenciados das medidas, senón como parte fundamental da súa creación. Só a través deste co-deseño, a través da escoita activa, pódese evitar o proceso de estigmatización grupal, como, por exemplo, a preocupante tendencia a culpar á mocidade de parte dos contaxios.

Os medios de comunicación —algúns medios de comunicación— están a ser portavoces das ideas que acabo de presentar, incidindo nas fracturas sociais creadas pola COVID-19 e explicando que os grupos máis vulnerables sofren e sofrerán a medio e longo prazo consecuencias que só comezamos a intuír. Porén, esta conciencia da importancia dos aspectos sociais non ven acompañada de esforzos para promover liñas de investigación desde as ciencias humanas e sociais. Outro silencio máis na xestión da COVID-19.