Teatro
Carmen Conde: “Nena, é que naqueles tempos todo isto era tabú”

Catro pantalóns nun tendal. Unha muller entra en escena e comeza a descolgalos, substituíndoos por prendas interiores: suxeitadores, bragas, sete panos para absorber o sangue da menstruación. Dá comezo Tabú, espectáculo da escritora, poeta e monologuista lucense Carmen Conde. Nada logo dos seis meses de recollidas por cociñas galegas, nas que conversou con mulleres de entre 70 e 95 anos sobre amores, medos, sexo, violencia e dos moitos tabús que definiron as súas vidas.

Explica Carmen que o detonante foi a súa xeración: “Escoitaba frases no entorno familiar, de parella, íntimo e privado, que me parecían terribles e que só escoitabamos as mulleres”. Preguntouse pola súa orixe e decidiu procurala da boca da muller máis vella que coñecese. A aquela primeira entrevista seguírona decenas, polo Valmiñor, o Morrazo, o Courel, a Mariña lucense, a Costa da Morte, o Couto Mixto e O Incio. “Saín buscando humor, pensando na picaresca que habería naquela época de vixianza e control, nos plans para encontrarse co namorado ou namorada. Escoitándoas descubrín moita dureza no seu relato. Non se podía banalizar, quedar en algo superficial”.

Da República e do Franquismo

Manolita, de 94 anos, foi a primeira en poñerse fronte a gravadora. “Vivira a súa xuventude durante a República, contoume un anecdotario tremendo mentres me miraba como dicindo ‘que, estás a enterarte agora de que se fan estas cousas?’”, ri Carmen. Na súa segunda conversa atopou vivencias diferentes, a protagonista ten 74 anos e seguiu a norma ditada polo franquismo. Aquela recollida por outra Carmen, Martín Gaite, en Usos amorosos de la posguerra española. “Confirmei que o persoal é político, en cada réxime había un comportamento diferente, na República eran máis libres”. A segunda entrevistada chegara virxe ao matrimonio, mais ao ter servido en distintas casas recibiu tratamento “de muller pública”. “Tiña a conciencia tranquila, pero sempre foi acusada pola sogra”.

“Confirmei que o persoal é político, en cada réxime había un comportamento diferente

Case todas as mulleres que falaron con Carmen describiron a educación franquista sen carga dramática: “Din dúas frases clave ‘que sei eu nena, antes era así’ e ‘eran tempos moi duros’”. Deu con nais solteiras, “con toda a carga de estigmas que isto ten” e coa primeira muller divorciada da comarca de Lemos. Unha tarde preguntou a un grupo se chegaran virxes ao matrimonio. “Unha muller contestou que si e dúas, ao mesmo tempo, dixeron ‘que tontería!’”.

Carmen xuntaba grupos de mulleres nunha cociña: “Falabamos xuntas, merendabamos e unhas tiraban do fío das outras”. A autora tivo que peneirar as conversas tecidas, as horas de gravacións, até condensalas en sete historias. Vivencias que representan catro bloques que atopou en todas as casas: o do amor, o da erótica, o da confusión e o da violencia.

Do amor e da erótica

Unha vez se compartían as primeiras lembranzas a conversa continuaba até a actualidade. Dese fío de memorias xurdía o amor en todas as fases. “O adolescente que dura para sempre, o da muller de oitenta anos que non esquece ao primeiro amor, o desamor de xuventude ou a ruptura definitiva”, explica Carmen. Moitas mulleres eran viúvas que botaban de menos ao marido, co que viviran un matrimonio feliz. “Dicíanme que se sentían máis libres unha vez casadas, antes todo estaba en entredito”. Nas entrevistas percibiu como a educación franquista moldeou a moitas mulleres e homes. “Penso que hai toda unha xeración que non está educada no afecto, senón no contrario, en non amosalo publicamente porque non estaba ben”, reflexiona.

“A vida erótica dalgunhas das nosas avoas dános catrocentas voltas!

Da man dos amoríos chegaba o erotismo. “A vida erótica dalgunhas das nosas avoas dános catrocentas voltas! Hoxe parece que todo está ao alcance dun Whatsapp ou de Tinder, eu digo no espectáculo que a épica da erótica estase perdendo”, conta Carmen entre risas. “Unha muller contoume que seu pai deixaraa de mandar ir por tabaco porque sabía cando marchaba, pero non cando ía volver!”.

Confusión e violencia

As memorias tamén están tinguidas de dúbidas e sufrimento. Na madurez do corpo moitas mulleres recibiron a primeira menstruación con horror. “Pensaban que ían morrer desangradas, a maioría non sabían o que era”. Eran case sempre as amizades as que poñían ás recén iniciadas sobre aviso. Tamén compartían supersticións: “Mentres tes a regra non te podes lavar”. Mais o fío máis terríbel da memoria é o da violencia. “Elas non dulcifican, pero falan cun ton que non é de gravidade nin de pena”, di Carmen.

“Contáronme historias de violacións, pero non todas eran conscientes do que narraban

“Moitas mulleres contáronme historias de violacións, pero non todas eran conscientes do que narraban, iso foi terríbel”. Non o etiquetaban así, explica a autora, pois estaban a falar do seu marido. “Si atopei unha muller, de oitenta e un anos, que tiña clarísimo que fora violada”. A narración foi revelada nunha mesa, en compañía doutras mulleres. “Dixo que a súa primeira vez fora horrible e eu, ao ver que o explicaba tristeza, comentei que sería normal, que o home non tería moita práctica. Retrucoume, ‘non me entendiches, nena, foi unha violación’. A muller que estaba diante dixo, ‘pero non podes dicir iso!’. ‘Como que non?’, contestou a outra, e describiu como fora. Cando rematou outra engadiu ‘bueno, pero ao final cediches ti, non foi violación’”. O xuízo que Carmen presenciou forma parte de Tabú. “Decido incorporalo porque penso que é relevante. O que pasou no xuízo da Manada, que ‘non é violación’, dende cando pasa?”, explica.

Carmen continuará a xirar por distintas vilas no 2019. As palabras destas mulleres, “nena, é que naqueles tempos todo isto era tabú”, tal vez non respondan a súa cuestión inicial, mais si poden contribuír a crear espazos de reflexión compartida, “para entender de que somos froito e de quen somos fillas”. “Para min este espectáculo é un xeito de enlazar coa xente nova, creo que lles fala de cousas que poden vivir agora. Os adolescentes a día de hoxe tamén teñen tabús”, conclúe Carmen.