Salud Pública
Radon, o tráxico esquecemento dun problema de país

Aínda que o radon é o causante dun número similar de mortes no noso país ás causadas cada ano polos accidentes de tráfico, trátase dun risco aínda pouco coñecido pola poboación, sobre o que non existen campañas informativas ou de prevención por parte das autoridades responsables da saúde pública e ao que tampouco se destinan os cartos públicos precisos. Porén, 7 de cada 100 mortes de galegas ou galegos por cancro de pulmón son debidas á exposición a este gas radiactivo emitido polos nosos solos graníticos e polas pedras e outros materiais cos que están construídas moitas das nosas vivendas, especialmente no rural, mais tamén moitos centros de traballo.

A desidia do Estado á hora de protexer a poboación deste letal risco é tal que a Unión Europea tivo que ameazar con multar o Reino de España por incumprir os prazos para a trasposición da normativa europea ao respeito. Cinco anos de retraso, nos que se produciron máis de sete mil mortes atribuíbles a este gas. E aínda así, seguen sen cumprirse dunha maneira suficiente as normas existentes relativas á protección das persoas nos centros de traballo, de estudo ou nas súas vivendas. A normativa sobre radon aplícase en España e en Galiza, tarde, mal e arrastro. E isto non ten pinta de cambiar: nalgún dos programas electorais que se van coñecendo de cara ás eleccións do 18 de febreiro, non se lle dedica nin unha soa liña, agás o do PP que fala de crear unha “Estratexia autonómica transversal de acción contra o radón” (sic). Máis, como indica o catedrático de Medicina Preventiva e Saúde Pública da USC Alberto Ruano, é triste que os programas electorais teñan que recoller o cumprimento do que xa é unha obriga legal. Na opinión deste investigador do Laboratorio do Radon de Galiza, resulta “sorprendente o pouco conocimiento que existe acerca do radon por parte da población”, mais tamén “a inacción da meirande parte das administracións públicas deste país”. Madia leva, cando o radon é considerado a primeira causa ambiental de cancro en países coma os EUA.

É sorprendente o descoñecemento e a inacción pública sobre o perigo que supón o radon

En case todo o territorio galego, polas súas características xeolóxicas, existen niveis elevados de emisións deste gas procedente da desintegración do uranio contido nas rochas. O problema para a nosa saúde aparece cando ese gas se coa dentro das casas, a través dun solo mal protexido, de muros e canalizacións, fendas ou materiais porosos, e se acumula. A modernización das vivendas, paradoxalmente, fai que esta acumulación se produza en moitas ocasións en concentracións máis perigosas, debido a que, por aforro enerxético e impulsados pola normativa de eficiencia enerxética, cada vez illamos máis os pechamentos das casas, portas e ventás, e as facemos máis herméticas, co cal a calor non fuxe... mais o radon tampouco, e continúa a emitir (el e os elementos nos que se vai desintegrando) radiación ionizante de tipo alfa dentro do noso tronco pulmonar, causando un efecto acumulativo que pode derivar en cancros moi agresivos. O estilo de vida sedentario e a menor actividade no exterior contribúen a empeorar as cousas, incrementando o tempo de exposición en lugares pechados, e se xa somos fumadores o risco multiplícase de maneira moi notable.

En Galiza, malia contar cun dos centros máis importantes de referencia sobre a materia, o risco non remata de ser tido en conta como merece nin pola poboación nin polas administracións (agás contadas excepcións a nivel local), e debe ser cada particular o que se preocupe de medir, pagando do seu peto, se a súa familia está exposta e en qué grau, e de acometer as intervencións construtivas recomendadas en caso de superar os niveis de bequereis (desintegración de núcleos atómicos por segundo) marcados como máximos pola OMS ou pola UE. A partir de xuño deste 2024, a lexislación vixente obrigará as empresas e institucións a medir nos centros de traballo situados en municipios de actuación prioritaria a exposición dos traballadores e a poñer en práctica as medidas requiridas para reducila, especificamente nos sotos, a rente do chan e primeiros andares, se superan os 300 Bq/m³, porque segundo nos explica o profesor Ruano “a exposición vai reducíndose coa altura”. Ruano é precisamente autor dun recente estudo en milleiros de postos de traballo en España que sacou á luz que un de cada cinco postos de traballo en Galiza superaba ese umbral máximo de exposición laboral permitida: isto quere dicir que a partir deste verán, unha de cada cinco empresas galegas vai ter que tomar medidas para reducir o risco de que os seus empregados contraian cancro de pulmón polo radon respirado durante a súa xornada laboral.

En Galiza o 20% dos postos de traballo supera a exposición máxima permitida

Porén, non existen aínda os mecanismos (recursos e persoal) precisos para realizar un control efectivo de que isto se vaia facer, nin se está a informar ás empresas, autónomos ou sindicatos, nin ás diversas administracións desta obriga inminente. Existe o fundado temor de que, tal como sucede actualmente coa suposta obriga de medir mediante laboratorio acreditado o radon nas casas de nova construción antes de llelas entregar aos propietarios, as normativas fiquen en papel mollado sine die, mentres traballadores e particulares continúan contraendo cancro de pulmón e posiblemente outros coma o cerebral sobre os que existen indicios de vencello co radon así coma con doenzas neurodexenerativas. En canto ás vivendas de segunda man, resulta sorprendente que o Estado obrigue a calquera vendedor(a) a acreditar a eficiencia enerxética da súa vivenda para que a persoa compradora saiba se vai gastar moito ou pouco en aclimatala, mais non haxa obriga de acreditar ata qué punto as características e ubicación da vivenda poden causarlle un cancro a causa deste gas radioactivo, indetectable para os nosos sentidos.

No noso rural o problema é especialmente importante, tanto pola antigüidade de moitas vivendas, como pola ubicación de moitas casas a rente do chan. Aínda que nos cascos históricos das vilas e cidades galegas existen tamén edificios que poden acumular niveis perigosos de radon, segundo explican os expertos e confirman as medicións. En canto á presenza do radon nas aguas de consumo, só desde hai pouco, co Real Decreto 3/2023 que marca os criterios técnico-sanitarios de calidade da auga, existe a obriga de medilo nas redes públicas de subministración, mais aínda faría falla darlle pulo ao control e mitigación da concentración de radon nas mesmas, como se leva tempo facendo en países coma os Estados Unidos, polo seu posible vencello con outros tipos de cancro, como o de estómago.

A causalidade é clara nos cancros de pulmón entre persoas non fumadoras, mais tamén podería causar outros tipos de cancro

Máis como é de grave o risco? Se partimos dos estudos que cuantifican nun 16% o incremento do risco de padecer cancro de pulmón (en persoas non fumadoras) por cada 100 Bq/m³ de media na nosa exposición a longo prazo, unha persoa que habite durante anos unha casa onde a media é de 400 Bq/m³, terá aproximadamente un 60% máis de risco de padecer este tipo de cancro, mentres que se ten 800 podería multiplicar entre 2 e 3 veces ese risco. “O verdadeiramente importante é a exposición media das persoas ao longo do tempo”, explica o profesor Ruano, xa que os niveis de radon flutúan moito ao longo do día, e varían tamén coa temperatura, coa época do ano, coa presión atmosférica, e outra serie de circunstancias. Nas máis de 4.000 medicións que leva feitas o Laboratorio do Radon de Galiza, o 15% superaban os 300 Bq/m³ de media. Porén, hai quen critica que este tipo de medicións poden non estarnos a dar unha imaxe real do risco, xa que son medicións integradoras con medidores pasivos na súa meirande parte, e non discriminan o tempo de ocupación dos locais.

Segundo a OMS, o recomendable é estar por baixo dos 100 Bq, mentres que a normativa española (medidas engadidas en 2022 ao Código Técnico de Edificación tras a presión das autoridades europeas sobre o goberno español) sitúa os 300 como máximo para obra nova e permite até os 600 para vivendas antigas (6 veces o nivel da OMS!). Como con calquera radiación ionizante, a realidade é que non hai nivel seguro por riba de 0, mais as diversas administracións fixan certos umbrais a partir dos cales cómpre actuar para reducir o risco para a saúde: no caso da UE son 200 bequereis por metro cúbico, equivalentes a 5 picocurios por litro, cuxo impacto é comparable a fumar 10 cigarros diarios ou facer 250 radiografías de tórax cada ano. Así, é doado comprender que as persoas fumadoras que viven en casas con radon están correndo un risco moi alto, menor no caso das exfumadoras (vai diminuíndo co tempo trascorrido desde que se deixou o hábito), mais non inexistentes para as que nunca fumaron, pois é a causa da práctica totalidade dos cancros de pulmón entre non-fumadoras.

Xa que logo, se vives nunha casa cunha media de 400 Bq/m³ vén sendo coma se estiveses fumando un paquete de tabaco ao día, sen o ti saberes. Probablemente consideres que algunha administración debería molestarse en avisarte dunha situación así, e poñer recursos para te axudar a librarte dese importante risco para a túa saúde e a da túa familia, por exemplo dispoñendo sistemas para o control efectivo do cumprimento da normativa existente mediante a realización de medicións periódicas nos fogares e centros de traballo. Tristemente, no que levamos de precampaña cara ás eleccións do 18 de febreiro, os principais candidatos a gobernar o país do radon non están a dar un só chío sobre a cuestión.