Medio rural
Unha defensa dos camiños rurais

Para coñecer os nosos espazos, hai que andalos. A experiencia das camiñadas suxire as primeiras formas de achegamento a un mundo descoñecido. Foi a través dun paseo, no que rematamos perdidos no monte, cando a miña parella e máis eu coñecemos con máis profundidade a nosa aldea. Certamente, o sentido de desorientación nas persoas que vivimos en cidades é case inexistente. As rúas cuadriculadas, as sinalizacións e o transporte público anulan esa outra experiencia na que o espazo perde o seu carácter unívoco.

Aínda que o noso rural podería ser a mostra dun espazo desorganizado e cheo de posibilidades no seu tránsito, non necesariamente é así. Basta atender cunha mirada máis atenta o xeito no que a herba diminúe o seu tamaño nun carreiro perfectamente trazado ou a forma en que a terra impide o crecemento da maleza. Estes son signos dunha planificación urbana secreta e sutil que se orixinou do tránsito colectivo.

Os nosos camiños, hoxe case desprazados polas estradas pavimentadas e o uso xeneralizado do automóbil nos contextos rurais, son vestixios dun acordo silencioso no que o andar colectivo marcou os límites entre o crecemento da natureza e o desprazamento das persoas. Os camiños rurais son mostras apenas visibles do transito común de moitas persoas. Cada sendeiro fundamentouse nun saber compartido que non era dito pero que respondía a una rede de necesidades e coñecementos colectivos. Dalgunha forma, este rastro común era a suma dun conxunto de experiencias que se colectivizaban no xesto mesmo de andar: sabíase cal era o percorrido máis curto, o máis seguro ou o que permitía cruzar a través de máis casas e eidos.

Se ben a planificación urbana tivo un lugar privilexiado nas formas en que a modernidade imaxinaba as súas cidades, aquí o deseño espacial xurde no marco doutras ordes. Para empezar, a planificación da cidades organizase desde formas de distribución premeditadas para instar e modelar unha certa forma de vida social. As súas formas máis ruíns procuran o desprazamento en automóbil, desatenden os espazos públicos e mercantilizan os puntos de encontro. Con todo, tamén existen á marxe procesos de planificación que procuran o espazo como axente doutras formas de xustiza social. O caso dos noso camiños, ao igual que centos de prácticas espaciais populares, representan un proceso inverso. Nel o percorrido constrúe o plano. O contacto directo co mundo suxire as formas en que este debe ser explorado e delimitado. A diferenza da organización urbana das cidades na que o paso das cousas está marcado por muros, pistas ou sinalizacións, neste caso as marcas xorden apenas no uso do espazo, no paso das persoas pola natureza. Só basta a aparición dos camiñantes para que rede de posibilidades espaciais comece a ser tecida.

Con todo, o colectivo atende e revisa as formas xa debuxadas. Esta planificación popular non presenta traxectorias tan estables como as das cidades. Sendo que se constrúe co saberes previos ou exploratorios, é habitual encontrar camiños paralelos onde un foi o perfeccionamento doutro ou sendeiros que rematan á metade do percorrido porque o outro extremo deixo de ser útil. Os camiños do noso rural non se presentan como monolitos nin son a única resposta a todas as posibilidades de atravesar o espazo. Todo o contrario, como son un exercicio colectivo, están á espera doutros pés que se atrevan encontrar variacións. Pero non hai que temer, os camiños, aínda que son inestables, sempre procuran o seu propio sentido.

É evidente que tras a chegada das estradas pavimentadas, os camiños perderon relevancia. A aparición das maquinas construtoras supuxo a unificación dunha forma de atravesar o espazo. Ao mesmo tempo, foi a resposta ao tránsito en automóbil, que ofrecía unha solución ao problema de desconexión que sufre toda a zona rural da Galiza. Con todo, é innegable que as estradas non se presentan como a mellor opción para desprazarse andando. Estas foron feitas baixo principios distintos dos que fundamentaban os camiños: tiñan orzamentos limitados polo que o seu deseño procurou evitar aqueles tramos que exixían operacións custosas. Para un camiñante isto se presenta como un problema porque supón, por exemplo, dar unha chea de voltas para chegar a un punto achegado a súa localización.

Aínda que as estradas pavimentadas son apenas un ínfimo achegamento ao dereito de desprazamento que reclamamos desde o rural, non resolven os problemas de tránsito interno no noso territorio e é por iso que moitos camiños seguen en uso. Están aí porque aínda compren a súa función inicial e son a resposta das necesidades concretas do colectivo.

Cada sendeiro fundamentouse nun saber compartido que non era dito pero que respondía a una rede de necesidades e coñecementos colectivos.

Claramente, o interese institucional está depositado nos sendeiros de carácter turístico. Os concellos levan a cabo procedementos de limpeza e sinalización para estas rutas. Tamén son importantes, pero son diferentes aos outros camiños de uso colectivo. Os sendeiros turísticos non se fixeron desde o andar que servía para resolver tarefas da vida en comunidade: levar o gando ou chegar á vila máis preta. Estes atenden o gusto pola dimensión apreciativa da paisaxe ou o exercicio do corpo. Outras formas de comprender o uso do espazo.

Os nosos camiños eran obras da memoria andante que se reanimaban con cada paso. A súa perda progresiva é un feito. Pouco a pouco a maleza volve a ocupar o seu lugar. Os pasos das persoas deixaron de trazar o carreiro que durante moito tempo orientou o sentido do tránsito compartido. É que a súa existencia é así. A diferenza das grandes rúas que seguirán aí cando o noso andar remate, os nosos camiños pérdense no silencio. Só están aí durante o tempo en que o colectivo é capaz de ordenalo. Son rastros dunha historia compartida que nos axuda a describir e aprender o espazo en nós mesmos. Trátase desa dimensión afectiva e histórica que garda o mundo espacial.

Aínda hoxe, a nosa tía só e capaz de explicarnos como chegar ao río a través deses camiños xa case inexistentes. Na súa memoria, o espazo está organizado a través deses sendeiros. A ela os camiños axudáronlle a andar por fóra, na herba e entre as árbores, e agora axúdanlle a andar por dentro, na lembranza.