Medio rural
O rural como refuxio: ser migrante irregular no campo

Hai tres anos que cheguei a vivir no rural. Podía quedar en Barcelona ou retornar á Cidade de México. Porque non é que estivese nos meus plans vivir na Galiza. Antes de vir, o único que sabía do país era o que outros me contaban, que adoitaba reducirse a: “alí cómese moi ben” . É dicir que non sabía ren. A decisión foi tomada, máis que nada, por dous dos grandes motivos detrás de cada migración: amor e medo. Por unha banda, descubrín que, malia estudar un ano na península, non había posibilidade de renovar a miña residencia. Nin cun contrato de traballo. É dicir, se ficaba no territorio, a irregularidade era inminente e, a miña forma de ver, quedar en Barcelona representaba un risco. Ademais de que sería moi complicado seguir a custear a vida nesa cidade sen poder acceder a un traballo en regra.

Por outra banda, o meu compañeiro chegara hai pouco a Galiza, á casa que a súa familia abandonou hai catro décadas para probar sorte na capital de México. Ir a onde el era unha boa opción para retomar a nosa relación e acompañarnos durante o nosos procesos migratorios, mais tamén para agardar o tempo que tiña que pasar para que puidese regularizar a miña situación legal. O día en que cheguei a Mondariz, foi o primeiro día que infrinxín as normas de estranxeiría e convertinme automaticamente nunha sinpapeles. Eu, ilusa, crin que só tiña que agardar un ano para reverter a situación. Mais tiñan que pasar tres anos até que puidese volver a ter dereitos e perder o medo de saír á rúa.

AS MIGRANTES NO CAMPO

A pesar do risco que representa a cidade, aprendería, despois de chegar á aldea, que as posibilidades de atopar unha fonte de ingreso eran moito maiores que no rural. No campo, parecía que todo se reducía a tres opcións para as migrantes en estado irregular: ou tiñas unha rede de apoio ou traballabas en condicións de semi-explotación no campo/hostalería, ou puñas a proba a túa creatividade.

As condición de traballo inhumanas ás que se teñen que someter as persoas en condición irregular nas actividades agrarias na península non son unha novidade. E está documentado que, aínda que esteamos a miles de quilómetros lonxe dos campos de amorodo do sur, na Galiza no traballo agrícola tamén se cultiva a explotación. Eu mesma estiven disposta a acceder a traballar nesas condicións, aínda que fose por unha curta tempada, mais, contraditoriamente, a miña precariedade, que incluía prescindir dun vehículo propio, cancelaba esa opción, pois había que ir diariamente até as fincas nas que se iría traballar.

Ó meu propio compañeiro, grazas a familiaridade coa que a xente da aldea o trataba polas súas raíces familiares, conseguiu un traballo en negro de 'pizzero'. Mais, unha semana despois, foi destinado a lavar a louza con auga fría por tres euros a hora. Logo dun ano, cando precisou dun contrato de traballo para arranxar o seu estado legal, negáronllo e non o volveron a chamar.
A pesar de todo, grazas a que non tiñamos que pagar alugueiro, o salario de 3 euros deunos para vivir un ano aos dous. A casa foi ese medio material que me permitiu escribir e atopar pequenos traballos remunerados que podía resolver desde casa. E foi así como empezou una vida nova e moi distinta á cidade. Perdín os teatros e as bibliotecas. Quedaban demasiado lonxe para ir a eles de xeito recorrente, por non falar dos custos do transporte público. No seu lugar, gañei o monte, os animais e unha rutina afastada dos ritmos da produtividade capitalista.

ESQUECELO TODO ATÉ ESQUECERSE A UNHA MESMA

Comecei a ficar na casa, un día tras outro. O meu compañeiro cometeu a loucura de ingresar na universidade e, mentres el descubría De catro a catro, eu dedicarame a tratar de integrarme na miña nova comunidade. A única relación que tiña era coas miñas veciña. Os meus dias consistían en arranxar a casa, alimentar ó can, ó gato e ás galiñas; almorzar, ir coa veciña a pedirlle lavar a nosa roupa na súa lavadora, axudar no campo a quen o precisara, ler polas tardes e agardar a que a miña parella regresase. Vivín unha inmersión lingüística e “laboral” tal, que aos poucos meses xa falaba galego e sabía como chantar patacas, sementar unha horta, segar a herba, podar a viña... As miñas veciñas con os seus eidos convertéronse no meu soporte emocional e botáronme a súa xenerosa man cando viaxaba como naufraga nun mar descoñecido que recentemente despoxárame de todo.

Nesas tardes de soidade, cando a miña parella me avisaba que non alcanzase a tomar o bus para chegar a casa, o que significaba que tería que ficar en Vigo, miraba cara á fiestra e non podía evitar sentirme culpable por detestar algo da miña vida no monte. Como podía rexeitar vivir nun sitio que tanta xente ansía habitar e que semella un privilexio nestes tempos de concreto e estrés? Foron necesarios meses da miña vida para comprender que o monte e os animais non eran suficientes; que o meu intento de integrarme á comunidade tíñase volto nun proceso de alienación e supresión do “eu”. Fixen as tarefas que pensaba precisas para tratar de que me aceptasen na comunidade, mais esquecín quen era entes de migrar, o que tiña feito en México, o que sabía, o que me gustaba facer.

Unha vez máis o proceso de integración sociocultural foi un exercicio unilateral que consistiu en que a persoa migrante aprendese e incorporase a cultura que o recibe, sen que a comunidade receptora se interesase por escoitala, por saber quen era, por aprender e comprender algo da súa cultura tamén. Eu deixei de falar de min cando notei que aquilo descoñecido non interesaba a ninguén. E borreime ó deixar de nomearme, de enunciarme.

APRENDER A (CON)VIVIR

Porén, fóra dos comentarios desafortunados que exhiben todo un contexto educativo e ideolóxico, nunca sufrín agresións racistas de xeito directo. A comunidade sempre me brindou a min e ó meu compañeiro o apoio que precisabamos: regaláronnos mobles, electrodomésticos e mantas para soportar o inverno. O que nos ofreceron sempre foi feito desde a xenerosidade e nunca cun interese particular.

Despois de dous anos, grazas ó feito de non ter que pagar aluguer, co que comecei a gañar escribindo, sumado a axuda económica da miña nai e pai, puiden matricularme a distancia nun mestrado. Isto, en termos prácticos e cotiáns, significou que me afastase do traballo manual e abandonase as labores da terra.

O estudo supuxo para min un reencontro comigo mesma. Mais, para a miña veciñanza, supuxo desconcerto. Malia que comecei a escribir de xeito habitual, ós seus ollos eu aínda era sobre todo unha desempregada. E, por enriba, cos estudos, agora era unha desempregada cínica. Para o estilo de vida que se leva no rural, fai pouco sentido escoller o estudo antes que procurar un traballo na fábrica máis próxima. Non só non comprendían o valor que eu lle puña á escola, senón que perdían de vista que os traballos “de verdade” aos que podía acceder na miña condición irregular implica someterse a condicións laborais inhumanas polas que ninguén tería que pasar. Na península, a educación é algo ao que as migrantes sen papeis podemos acceder. Claro, sempre e cando se teñan os medios económicos suficientes para pagar unha matrícula que a veces triplica o prezo do que se lle oferta á poboación “nacional”.

A miña decisión significou que a comunidade nos dese as costas con enfado. Como era que, despois de todo o seu apoio, os dous “non quixésemos” traballar? A agora clara incompatibilidade –que antes lograramos solucionar- entre as nosas perspectivas da vida, os nosos contextos culturais e as nosas aspiracións implicou que a cooperación se detivese e que incluso algúns veciños nos retirasen a fala.

Na aldea na que vivo, hai, polo menos, dúas mozas da nosa idade que se dedican a estudar na universidade. Desde certo punto de vista, a única diferenza que hai entre nós é que elas naceron na aldea e viven na casa familiar. Aínda que non sexa unha comparación del todo axeitada, non deixa de ser un paradigma para min que me leva sempre a preguntarme se as expectativas, as exixencias que se nos fan a nós teñen que ver co feito de sermos migrantes.

HABITAR A CONTRADICIÓN

No fondo, penso que case ninguén comprendía o que supuña vivir nun estado de irregularidade, mais non tiñan por que facelo. A xente que o soubo foi sempre moi discreta aínda que repetise –con odio na voz- no bar as azueiras que os medios contan sobre as supostas axudas aos migrantes sen papeis, nunca sentín que estivese en risco de ser denunciada.

Vivir a irregularidade no rural foi atoparse de fronte coas contradicións da vida en comunidade. As exixencias e os reclamos foron cargados sobre os nosos ombreiros, na dinámica social dunha rede tan pequena, é un peso imposible de evadir. Aprender a vivir no rural é aprender a atender os desexos persoais sen descoidar a vida colectiva. Para as migrantes en estado irregular, ademais, vivir no medio rural implica un largo proceso de aprender a habitar a diferenza, sen que iso se signifique borrar a nosa identidade no proceso de integración sociocultural. Isto suporía partir desde outra base para afrontar as inxustizas laborais e económicas ás que temos que someternos. Dito doutro xeito, se traduce en non esquecer que o monte é tan noso como o é de calquera, que unhas condicións laborais e a vida digna non son un capricho e que a nosa visión do mundo é tan importante coma a de calquera e, nese sentido, tamén merecemos ser escoitados.